Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Kur’ân’’la ilgili tefsir hareketi onun inişiyle başlamıştır. Kur’ân’ı ilk tefsir etmeye başlayan kişi de şüphesiz Hz. Peygamber’dir. Kur’ân’ın ihtiva ettiği anlamları ortaya çıkarma faaliyeti sahabe ve tâbiînle devam etti. Hicrî ikinci asrın ortalarına gelindiğinde Kur’ân’ın filolojik tefsirini konu edinen garîbu’l-Kur’ân, meâni’l-Kur’ân’ ve i’râbu’l-Kur’ân gibi isimler altında dilcilerin kaleme aldığı Kur’ân odaklı çalışmalara rastlanır. Bunun yanında müşkilü’l-Kur’ân ve vücûh ve nezâir olarak nitelendirilen çalışmaların da erken dönemlerden itibaren başladığı görülmektedir. Bu alanda çalışma yapan müelliflerin eserlerinin çoğu ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Biz bu çalışmada filolojik tefsirle ilgili kaleme alınan eserleri ele alacağız. Günümüze gelmeyen eserlere işaret etmenin yanında, bize ulaşan ve baskısı yapılan kaynaklara da değineceğiz.

Anahtar Kelimeler:

Kur’ân, tefsir, filolojik tefsir, garîbu’l-Kur’ân, Meaâni’l-Kur’ân

An Evaluation of First Philological Studies That Related to Quran In Terms Of Quranic Commentary

The commentary activity related to the Quran started with its descent. Surely, the first person to comment on the Quran is the prophet Mohammed. The activity to come out the meanings that the Quran include maintains with ashab and tabiin. In the middle of second Hijri century, it’s met with the studies focusing on the Quran under the names such as garib al-Quran and maani al-Quran that linguists have written. Besides, it has been seen that the studies desribed as Mushkil al-Quran and vucuh and nazair has begun from the early centuries. Unfortunately, many of the studies of the authors doing studies in this area haven’t reached today yet. In this study, we are going to deal with the studies concerning the philological tafseer. In addition to refering to the studies haven’t reached today, we are going to mention the ones that have come to us and published.

Keywords:

Quran, Tafseer, Philologic Tafseer, garib al-Quran, maani al-Quran,

PDF

___

Akş, Ömer Müsellem; İbn Kuteybe ed-Dîneverî ve Cuhûduhu’l-Lugaviyye, el-Mecmeu‟s- Sekâfî, Abûdabî, 2005.
Aydın, İsmail; Filolojik Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi, D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2010.
Bağdâtlı, İsmâil Paşa (ö. 1338/1920); Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn Âsâru’l- Musannifîn, Dâru İhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî, Beyrût, 1955. (İstanbul baskısı esas alınmıştır.)
Begavî, Muhyi‟s-Sünne Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‟ûd (ö. 516/1122);Meâlimu’t- Tenzîl (Tefsîru‟l-Begavî), (Tahk.: Komisyon), Dâru‟t-Tîbe, Riyâd, 1409.
Birışık, Abdülhamit; “İ‟râbu‟l-Kur‟ân”, DİA, İstanbul, 2000.
Bulut, Ali; “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbu’l-Kur’ân, Me‘âni’l-Kur‟ân, İ‟râbu‟l- Kur‟ân) ve Bu Dallarda Eder Veren Müellifler”, OMÜİFD, Sayı; 12-13, Samsun, 2001.
Catlâvî, el-Hâdî; Kadâye’l-Luga fî Kütübi’t-Tefsîr, Dâru Muhammed Alî el-Hâmî, Tunus, 1998.
Ceremî, İbrâhîm Muhammed; Mu’cemu Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru‟l-Kalem, Dimeşk, 2001.
Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî (ö. 816/1413); Kitâbu’t-Ta’rîfât, (Tahk.: Âdil Enver Hızır), Dâru‟l-Ma‟rife, Beyrût, 2007.
Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Alî (ö. 946/1540); Tabakâtu’l-Müfessirîn, (Tahk.: Alî Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kâhire, 2008.
Deyre, Ahmed; Dirâse fi’n-Nahvi’l-Kûfî min Hilâli Me‘âni’l-Kur’ân li’l-Ferrâ, Cem‟iyyetü‟d- Da‟veti‟l-İslâmiyyeti‟l-Âlemiyye, Trablus, 2003.
Durmuş, İsmail; “Nevâdir”, DİA, İstanbul, 2007.
Ebû Hayyân, Esîruddîn Muhammed b. Yûsuf (ö. 745/1344); el-Bahru’l-Muhît, el-Bahru’l- Muhît, (Nşr.: Komisyon), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1993; Tuhfetü’l-Erîb bimâ fi’l-Kur’âni mine’l-Garîb, Matbaatü‟l-İhlâs, Yrs., 1345.
Ebu‟t-Tayyib el-Lugavî, Abdülvâhid b. Alî el-Halebî (ö. 351/962); Merâtibu’n-Nahviyyîn, (Tahk.: Muhammed Azb), Dâru‟l-Âfâki‟l-Arabiyye, Kâhire, 2003.
Edirnevî, Ahmed b. Muhammed (ö. 1050/1640); Tabakâtu’l-Müfessirîn, (Tahk.: Süleymân b. Sâlih el-Huzzî), Mektebetü‟l-Ulûm ve‟l-Hikem, Medîne, 1997.
Emîn, Ahmed (ö. 1954); Duha’l-İslâm, Mektebetü‟l-Üsra, Kâhire, 1997.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (ö. 370/980); Tehzîbü’l-Luga, (Tahk.: Abdüsselâm Hârûn), Dâru‟s-Sâdık, Yrs., Trs.
Fahreddin Râzî, Muhammed b. Ömer b. el-Huseyn (ö. 606/1209); et-Tefsîru’l-Kebîr, Dâru İhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî, Beyrût, 1997.
Ferâhidî, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed (ö. 175/791); Kitâbü’l-Ayn alâ Hurûfi’l- Mu’cem, (Trb. ve Tahk.: Abdülhamîd Hindâvî), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 2003, بر mad.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd (ö. 207/822); Me‘âni’l-Kur’ân, (Tahk.: Muhammed Alî en-Neccâr – Ahmed Yûsuf Necâtî), Âlemü‟l-Kütüb, Beyrût, 1983.
Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‟kûb (ö. 817/1414); el-Kâmûsu’l-Muhît, (Tahk.: Mektebü Tahkîki‟t-Türâs fî Müesseseti‟r-Risâle), Müessesetü‟r-Risâle, Beyrût, 2005.
İbn Atiyye, el-Kâdî Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib (ö. 546/1151); el-Muharrerü’l- Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (Tahk.: Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed), Dâru‟l- Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 2001.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî (ö. 321/933); Cemheretü’l-Luga, (Nşr.: İbrâhîm Şemseddîn), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 2005.
İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ca„fer (ö. 347/958); Tashîhu’l-Fasîh ve Şerhihî, (Tahk.: Muhammed Bedevî el-Mahtûn), Vezerâtü‟l-Evkâf, Kâhire, 2009.
İbn Fâris, Ebu‟l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ (ö. 395/1004); Mu’cemu Mekâyîsi’l-Luga, (Nşr.: İbrâhîm Şemsuddîn), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1999; Mücmelü’l- Luga, (Nşr.: Muhammed Ta‟me), Dâru İhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî, Beyrût, 2005; es- Sâhibî fî Fıkhi’l-Lugati’l-Arabiyye ve Mesâilihâ ve Süneni’l-Arabi fî Kelâmihâ, (Tahk.: Ömer Fâruk et-Tabbâ‟), Dâru Mektebeti‟l-Ârif, Beyrût, 1993.
İbn Ferhûn, Ebu‟l-Vefâ Burhâneddîn İbrâhîm b. Muhammed (799/1397); ed-Dîbâcu’l- Mezheb fî Ma‘rifeti A‘yâni Ulemâi’l-Mezheb, (Tahk.: Me‟mûn b. Muhyiddîn el- Cennân), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1996.
İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1406); el-Mukaddime, (Nşr.:Étienne Marc Quatremère), Mektebetü Lübnân, Beyrût, 1992 (Eserin basımında 1858 Paris baskısı esas alınmıştır.)
İbn Hallikân, Ebû‟l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr (ö. 681/1282); Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, (Tahk.: İhsân Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrût, Trs.
İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Abdullâh el-Ensârî(ö. 761/1360);Muğni’l- Lebîb an Kütübi’l-E‘ârîb, (Tahk.: H. Fâhûrî), Dâru‟l-Cîl, Beyrût, 1991.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim (ö. 276/889); Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân, (Tahk.: Ahmed Sakr), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1978; Kitâbu’l-Cerâsîm, (Tahk.: Muhammed Câsim el-Hamîdî), İhyâu‟t-Türâsi‟l-Arabî, Dimeşk, 1997.
İbn Sîde, Ebu‟l-Hasen Alî b. İsmâîl (ö. 458/1065); el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-Â’zam, (Tahk.: Abdülhamîd Hindâvî), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 2000.
İbnü‟l-Enbârî, Ebu‟l-Berekât Abdurrahmân b. Ebi‟l-Vefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd (ö. 577/1181); Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdebâ, (Tahk.: Muhammed Ebu‟l- Fadl İbrâhîm), Dâru‟l-Fikri‟l-Arabî, Kâhire, 1998.
İbnü‟l-Esîr, Mecduddîn Ebû‟s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî (ö. 606/1209);en-Nihâye fî Gârîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, (Nşr.: Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muhammed b. Avîda), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1997.
İbnü‟l-Yezîdî, Ebû Abdurrahmân Abdullâh b. Yahyâ b. el-Mübârek (ö. 237/851); Garîbu’l-Kur’ân ve Tefsîruh, (Tahk.: Abdürrezzâk Huseyn), Müessesetü‟r-Risâle, Beyrût, 1987.
İbnü‟n-Nedîm, Ebû‟l-Ferec Muhammed b. Ya„kûb İshâk (ö. 380/990); el-Fihrist, (Nşr.: Yûsuf Alî Tavîl), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 2002.
İmriü‟l-Kays, İbn Hacer b. el-Hâris b. Amr (ö. 540 m.) Dîvân, (Şrh.: Ömer Fâruk et- Tabbâ‟), Dâru‟l-Erkam, Beyrût, Trs.
Kâdî İyâz, Ebu‟l-Fazl İyâz b. Mûsâ es-Sebtî (ö. 544/1149); Tertîbu’l-Medârik ve Takrîbu’l- Mesâlik li Ma’rifeti A’lâmi Mezhebi Mâlik, (Tahk.: Muhammed b. Tâvît et-Tabhî), Matbaatü Fedâle, Ma‟rib, 1983.
Karagöz, Mustafa; “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci”, Tarihten Günümüze Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usulü, İlim Yayma Vakfı, İstanbul, 2009.
Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafâ b. Abdullâh (ö. 1067/1657); Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l- Kütübi ve’l-Fünûn, Dâru İhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî, Beyrût, Trs.
Kıftî, Cemâluddîn Ebû‟l-Hasen Alî b. Yûsuf (ö. 646/1248); İnbâhu’r-Ruvât alâ Enbâhi’n- Nuhât, (Tahk.: Muhammed Ebû‟l-Fadl İbrâhîm), Dâru‟l-Fikri‟l-Arabî, Kâhire, 1986.
Kırca, Celal; Kur’ân’a Yönelişler, Tuğra Neşriyat, İstanbul, Trs.
Komisyon; el-Mu’cemu’l-Vasît, Çağrı Yayınları, İstanbul, Trs.
Mekkî b. Ebî Tâlib (ö. 437/1045); Tefsîru Müşkili’l-Kur’ân, (Tahk.: Hâtim Sâlih ed- Dâmin), Dâru‟n-Nûri‟l-İslâmî, Beyrût, 1988.
Müberred, Ebû‟l-Abbâs Muammed b. Yezîd (ö. 285/898); el-Kâmil, (Tahk.: Muhammed Ahmed ed-Dâlî), Müessesetü‟r-Risâle, Beyrût, 1997.
Nassâr, Huseyn; el-Mu’cemu’l-Arabî Neş’etuhû ve Tetavvuruhû, Mektebetü Mısr, Yrs., 1988.
Nehhâs, Ebû Ca„fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl (ö. 338/949); Me‘âni’l-Kur’âni’l- Kerîm, (Tahk.: Muhammed Alî es-Sâbûnî), Merkezü İhyâi‟t-Türâsi‟l-İslâmî, Mekke, Trs.; İ‘râbu’l-Kur’ân, (Tahk.: Züheyr Gâzî Zâhid) Âlemü‟l-Kütüb, Yrs., 1985.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277); et-Tibyân fî Âdâbi Hamalati’l- Kur’ân, (Tahk.: Muhammed el-Haccâr) Dâru İbn Hazm, Beyrût, 1996.
Râgıb el-İsfehânî, el-Huseyn b. Muhammed b. Mufaddal (ö. 425/1033); Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’ân, (Tahk.: Safvân Adnân Dâvûdî), Dâru‟l-Kalem, Dimeşk, 1992.
Rüfeyde, İbrâhîm Abdullâh; en-Nahv ve Kütübü’t-Tefsîr, ed-Dâru‟l-Cemâhîriyye, Trs., Yrs.
Sağîr, Mahmûd Ahmed; el-Edevâtü’n-Nahviyye fî Kütübi’t-Tefsîr, Dâru‟l-Fikr, Dimeşk, 2001.
Safedî, Ebu‟s-Safa Salahaddîn Halîl b. Aybek (ö. 279/892); Kitâbu’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, (Tahk.: Ahmed el-Arnaûd – Türkî Mustafâ), Dâru İhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî, Beyrût, 2000.
Sezgin, Fuad, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî (GAS), (Çev.: Mahmûd Fehmî Hicâzî), İdâretü‟s- Sekâfe, Riyâd, 1991.
Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdullâh (ö. 368/979); Ahbâru’n-Nahviyyîne’l-Basriyyîn, (Thk., Tâhâ Muhammed ez-Zeynî-Muhammed Abdulmun‟im Hafâcî), Matbaatu Mustafâ el-Bâbî, Kâhire, 1955.
Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr (ö. 911/1505); el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Nşr.: Mustafâ Dîb el-Bugâ), Dâru İbn Kesîr, Dimeşk, 2006; Buğyetü’l-Vuât fî Ta- bakâti’l-Lugaviyyîn ve’n-Nuhât, (Tahk.: Ebû‟l-Fadl İbrâhîm), Dâru‟l-Fikr, Yrs., 1979; Hem’ul-Hevâmi’ fî Şerhi Cem’i’l-Cevâmi’, (Thk., Ahmed Şemseddîn), Dâru‟l- Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1998.
Şehhâte, Îsâ; ed-Dirâsâtü’l-Lugaviyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru Kubâ, Kâhire, 2001.
Şevvâh, Alî İshâk, Mu’cemu Musannefâti’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru‟r-Rifâî, Riyâd, 1983.
Tantâvî, Muhammed; Neş’etü’n-Nahv ve Târîhu Şeherati’n-Nuhât, Âlemu‟l-Kütüb, Beyrût, 2005.
Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır; et-Tefsîru’l-Lügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İbni‟l- Cevziyye, Riyâd, 2000.
Tüncî, Muhammed – Esmer, Râcî; el-Mu’cemu’l-Mufassal fî Ulûmi’l-Luga, Dâru‟l-Kütübi‟l- İlmiyye, Beyrût, 2001.
Yahyâ, b. Sellâm (ö. 200/815); Tefsîru’l-Kur’ân mimmâ İştebehet Esmâuhû ve Tesarrafet Me‘ânîh (et-Tesârîf), (Tahk.: Hind Çelebi), el-Mektebetü‟t-Tûnûsiyye, Tunus, 1979.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbuddîn Yâkût b. Abdullâh (ö. 626/1229); İrşâdu’l- Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb (Mu„cemu‟l-Üdebâ), (Nşr.: İhsân Abbâs), Dâru‟l-Garbi‟l- İslâmî, Beyrût, 1993.
Yaşar, Hüseyin; Kur’ân’da Anlamı Kapalı Ayetler, Beyan Yayınları, İstanbul, 1997.
Yerinde, Adem, “Müşkilü‟l-Kur‟ân” DİA, İstanbul, 2006.
Zebîdî, Muhibbuddîn Ebû‟l-Feyz Seyyid Muhammed Murtazâ (ö. 1205/1790); Tâcü’l- Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (Tahk.: Alî Şeyrî), Dâru‟l-Fikr, Beyrût, 1994.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî (ö. 311/923); Me‘âni’l-Kur’ân ve İ’râbuh, (Tahk.: Abdülcelîl Abduh Çelebi), Dâru‟l-Hadîs, Kâhire, 2005; İ’râbu’l-Kur’ân el-Mensûb ile’z-Zeccâc, (Tahk.: İbrâhîm el-Ebyârî), Müessesetü‟r-Risâle, Kum, 1995.
Zeccâcî, Ebu‟l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk, Mecâlisü’l-Ulemâ, (Tahk.: Abdusselâm Mu- hammed Hârûn), Matbaatü Hukûmeti Küveyt, Küveyt, 1984.
Zehebî, Ebû Abdullâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân (ö. 748/1347); Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, (Nşr.: Hassân Abdilmennân), Beytü‟l-Efkâri‟d-Devliyye, Yrs., Trs.
Zemahşerî, Ebu‟l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (ö. 538/1143);el- Keşşâf an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, (Nşr.: Mu- hammed Abdüsselâm Şâhîn), Dâru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, Beyrût, 1995.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdullâh, (ö. 794/1391); el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Tahk.: Komisyon), Dâru‟l-Ma‟rife, Beyrût, 1994. ııı