İHTİLÂT BİLGİSİNİN  TESPİTİNİN GÜVENİLİRLİĞİ

Bu çalışmada, mahiyeti gereği yalnızca râvînin akıl ve hâfıza fonksiyonlarında sorunların oluşmaya başladığını müşahede eden kişilerce yapılması gereken ihtilât tespitleri, ihtilâtı tespit eden kişi ile muhtelit arasında görüşme olup olmaması açısından ele alınacaktır. Araştırma klasik dönemde bu konuda yazılan eserlerden en hacimlisi olan el-Kevâkibü’n-neyyirât’taki râvîlerle sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda öncelikle incelemeye konu olan ihtilât açıklamalarının ne kadarının, hoca-talebe ilişkisiyle izah edilebileceği araştırılmıştır. Ayrıca aralarında böyle bir irtibat olmamakla birlikte muhtelit ile bu tespiti yapan kişilerin aynı dönemde yaşayıp yaşamadıkları incelenmiştir. Muâsır oldukları belirlenen kişilerin de görüşüp görüşmedikleri, bir diğer ifadeyle ihtilât tespitinin müşahedeye dayanıp dayanmadığı ortaya konulmuştur. Bu kapsamda son olarak râvî ile ihtilâtı tespit eden kişi arasında ilişki kurulamaması sebebiyle sorunlu görünen açıklamaların güvenilirliği sınıflandırılarak ele alınmıştır. Bu makalede, ihtilât tespitleri, râvîlerin tabaka ve ölüm tarihleri esas alınarak tetkik edilmiş ve böylece söz konusu tespitlerle cerh-ta‘dîl ilminin gelişim seyrinin uyumlu olup olmadığının ortaya konulması da amaçlanmıştır. Birbirleriyle çelişen ihtilât tespitlerinde, râvî ile ihtilâtı tespit eden kişi arasındaki irtibatın bir tercih sebebi olarak kullanılıp kullanılmayacağı da tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Ricâl ilmi, Cerh-ta‘dîl, İhtilât, Muhtelit

RELIABILITY DETECTION OF IKHTILĀṬ INFORMATION

In this study, the findings of the ikhtilāṭ (to have problems in the mind and memory functions towards the end of life) made by the parties will be discussed in terms of whether there is an interview between the person who has determined the ikhtilāṭ and the situation. As it is known, these determinations by nature can only be made by those who are aware of the problems in the mind and mind functions of the transmitter. The research has been limited to the transmitters in al-Kavākib al-nayyirāt which is the most voluminous among the works written in this subject in the classical period. In this context, first of all, it has been investigated how much of the explanations of the ikhtilat that are subject to the examination can be explained by the relationship with the teacher-student. In addition, although there is no such contact between them, it has been examined whether the persons who make this determination and their parties live in the same period. It has been shown whether the persons who were determined to be ex-officio met or not, in other words, whether the determination of the ikhtilat was based on observation. In this context, the reliability of the explanations that appear to be problematic due to the lack of relationship between the person who identified the ikhtilat and the transmitter and the culprit was discussed. In addition, the findings of the ikhtilat were examined on the basis of the level and death dates of the transmitters, and thus, it was aimed to determine whether the progression of the science of jarḥ-taᶜdı̄l was compatible with these determinations. In the case of ikhtilat of contradiction with each other, it was also discussed whether the contact between the person who had established the ikhtilat and the transmitter would be used as a preference.

Keywords:

Hadith Science of transmitters (rijāl), Approving (al-taᶜdı̄l), impugning (al-jarh), İkhtilāṭ, Mukhtaliṭ,

PDF

___

Abdülcebbâr Saîd. İḫtilâṭu’r-ruvâti’s̱-s̱iḳât dirâsetün taṭbiḳiyye ᶜalâ ruvâti’l-Kütübi’s-Sitte. Riyad: Mektebütü’r-Rüşd, 1425/2006.
Ahmed, b. Saᶜd b. Ahmed. Eḥâdis̱ü Ebî İsḥâḳ es-Sebiᶜî fi’l-Kütübi’s-Sitte ve’l-Müsned cemᶜ ve dirâse. Yüksek Lisans Tezi, Câmiᶜâtü Ümmi’l-Kurâ, 1416/1995.
Ahmed et-Tâhir. Sûɔü’l-ḥıfẓ ve es̱eruhu fî ḳabûli’l-ḥadîs̱. Yüksek Lisans Tezi, Câmiᶜâtü Dımaşk, 2009.
Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî el-. Kitâbü’l-Muḫteliṭîn. Nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Ali Abdülbasıt Mezid. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1417/1996.
Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Şerḥu şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. Nşr. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dârü’l-Erkam, 1415/1994.
Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef el-. et-Taᶜdîl ve’t-tecrîḥ li men ḥarrece ᶜanhu’l-Buḥârî fi’l-Câmiᶜi’s-Ṣaḥîḥ. Nşr. Hüseyin Ebû Lübâbe. 3 Cilt. Riyad: Dârü’l-Livâ, 1406/1986.
Bagdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-. Târîḫu medîneti’s-selâm ve aḫbâru muḥaddis̱îhâ ve ẕikru ḳuṭṭâniha’l-ᶜulemâ’ min ġayri ehlihâ ve vâridîhâ. Nşr. Beşşâr Avvâd Maᶜrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Bagdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-. Târîḫu medîneti’s-selâm ve aḫbâru muḥaddis̱îhâ ve ẕikru ḳuṭṭâniha’l-ᶜulemâ’ min ġayri ehlihâ ve vâridîhâ. Nşr. Beşşâr Avvâd Maᶜrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed el-. Maᶜrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr. Nşr. Abdülmuᶜtî Emîn Kalᶜacî. 15 Cilt. Karaçi, Dımaşk, Beyrut, Haleb, Kahire: Câmiᶜâtü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Dârü Kuteybe, Dârü’l-Vaᶜyi, 1412/1992.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed el-. Maᶜrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr. Nşr. Abdülmuᶜtî Emîn Kalᶜacî. 15 Cilt. Karaçi, Dımaşk, Beyrut, Haleb, Kahire: Câmiᶜâtü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Dârü Kuteybe, Dârü’l-Vaᶜyi, 1412/1992.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed el-. Kitâbü Refᶜi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât ve bi hâmişihi Celâɔü’l-ᶜayneyn. Nşr. Bedîᶜuddin er-Râşidî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1416/1996.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed el-. Kitâbü Refᶜi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât ve bi hâmişihi Celâɔü’l-ᶜayneyn. Nşr. Bedîᶜuddin er-Râşidî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1416/1996.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed el-. Kitâbü’t-Târîḫi’l-kebîr. 9 Cilt. Haydarâbâd: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1362/1943.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed el-. Kitâbü’t-Târîḫi’l-kebîr. 9 Cilt. Haydarâbâd: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1362/1943.
Cûzcânî, Ebû İshak İbrâhîm el-. Aḥvâlü’r-ricâl. Nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
Cûzcânî, Ebû İshak İbrâhîm el-. Aḥvâlü’r-ricâl. Nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
Cüdeyᶜ, Abdullah b. Yûsuf el-. Taḥrîru ᶜulûmi’l-ḥadîs̱. 2 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Reyyân, 1424/2003.
Çakan, İ.Lütfü. “Cûzcânî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 97-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Çeli̇k, Ali. “Basralı Muhtelit Râvîler (Hicrî İlk Üç Asır)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2016): 157-181. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el- Eşᶜas b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Suɔâlâtü Ebî ᶜUbeyd el-Âcurrî li’l-İmâm Ebî Dâvûd es-Sicistânî. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1431/2010.
Ebû Yaᶜlâ el-Halîlî, Halîl b. Abdillâh. Kitâbü’l-İrşâd fî maᶜrifeti ᶜulemâ’i’l-ḥadîs̱. Nşr. Muhammed Saîd b. Ömer İdris. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410/1990.
Ebû Yaᶜlâ el-Halîlî, Halîl b. Abdillâh. Kitâbü’l-İrşâd fî maᶜrifeti ᶜulemâ’i’l-ḥadîs̱. Nşr. Muhammed Saîd b. Ömer İdris. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410/1990.
Fesevî, Ebû Yûsuf Yaᶜkûb el-. Kitâbü’l-Maᶜrife ve’t-târîḫ. Nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990.
Gâmidî, Fatıma (bnt.) Sâlim el-. el-İmâm Ṣâliḥ b. Muḥammed Cezere ve aḳvâlühü fi’l-cerḥ ve’t-taᶜdîl cemᶜ ve dirâse. Yüksek Lisans Tezi, Câmiᶜâtü’l-Melik Suᶜûd, 1425.
Gavrî, Seyyid Abdülmâcid el-. Muᶜcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-ḥadis̱iyye. Dımaşk: Dârü’l-Kesîr, 1428/2007.
Hâşimî, Saᶜdî el-. Ebû Zürᶜa er-Râzî ve cühûdühü fî’s-sünneti’n-nebeviyye meᶜa taḥḳîḳi Kitâbihi’ḍ-Ḍuᶜafâɔ ve ecvibeti ᶜalâ esɔileti’l-Berẕaî. 3 Cilt. Medine: el-Câmiᶜâtü’l-İslâmiyye, 1402/1982.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî ḍuᶜâfâ’i’r-ricâl. Nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muᶜavviz. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1418/1997.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasen. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. Nşr. Muhibbüddin Ebî Saîd Ömer b. Garame el-ᶜAmrî. 70 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1416/1995.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taᶜdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye (Haydarâbâd: Matbaᶜatü Meclisi Dâirati’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1371/1952-1373/1953’ün ofseti), 1371/1952.
İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekr Ahmed. et-Târîḫu’l-Kebîr el-maᶜrûf bi Târîḫu İbn Ebî Ḫays̱eme. Nşr. Salâh b. Fethî Helel. 4 Cilt. Kahire: el-Fârukü’l-Hadîse, 1424/2004.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Hedyü’s-sârî muḳaddimetü Fetḥi’l-bârî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Dımaşk: Darü’l-Feyhâɔ, 1421/2000.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Lisânü’l-Mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbûᶜati’l-İslamiyye, 1423/2002.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Şerḥu’n-Nuḫbe Nüzhetü’n-naẓar fî tavḍîhi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. Nşr. Nûreddîn ᶜItr. Dımaşk: Matbaᶜâtü’s-Sabâh, 1421/2000.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Taḳrîbü’t-Tehẕîb. Nşr. Muhammed ᶜAvvâme. Haleb: Dârü’r-Reşîd, 1412/1992.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: Matbaᶜatü’l-Meclis Dâ’iratü’l-Meᶜârifi’n-Nizâmiyye, 1325-1328/1907–1910.
İbn Halfûn, Ebû Bekr (Ebû Abdillâh) Muhammed. el-Muᶜlim bi şüyûḫi’l-Buḫârî ve Müslim. Nşr. Ebû Abdirrahman Adil b. Saᶜd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1421/2000.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’l-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în ve’d-ḍuᶜâfâ’ ve’l-metrûkîn. Nşr. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1412/1992.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-S̱iḳât. Nşr. Muhammed Abdurreşîd. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâɔiretü’l-Maᶜârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Meşâhîru ᶜulemâ’i’l-emṣâr. Nşr. Merzûk Ali İbrahim. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1412/1992.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Ṣaḥîḥi İbn Ḥibbân bi tertîbi İbn Balabân (el-İḥsân fî taḳrîbi Ṣaḥîḥi İbn Ḥibbân). Nşr. Şuᶜayb el-Arnâut. 18 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmamüddin İsmâil b. Ömer. et-Tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-taᶜdîl ve maᶜrifetü’s-s̱iḳât ve’d-ḍuᶜafâ’ ve’l-mecâhîl. Nşr. Şadi b. Muhammed b. Salim el-Numan. 4 Cilt. Semnud: Mektebetü İbn ᶜAbbâs, 1422/2001.
İbn Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Suɔâlât İbni’l-Cüneyd li Yahya b. Maîn. Nşr. Ahmed Muhammed Nûrseyf. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1408/1988.
İbn Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Yahyâ b. Maîn ve Kitâbühü’t-Târîḫ (ed-Dûrî rivayeti). Nşr. Ahmed Muhammed Nurseyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-ᶜİlm ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1399/1979.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-ᶜArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, 1414/1993.
İbn Saᶜd, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳâti’l-kebîr. Nşr. Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1422/2001.
İbn Yûnus es-Sadefî, Ebû Saîd Abdurrahman. Târîḫu İbn Yûnus eṣ-Ṣadefî. Nşr. Abdülfettâh Fethî Abdülfettâh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1421/2000.
İbnü’l-Caᶜd, Ali. Müsnedü İbni’l-Caᶜd. Nşr. Abdülmehdî Abdülkâdir b. Abdilhâdî. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâh, 1405/1985.
İbnü’l-Keyyâl, Ebü’l-Berekât Muhammed b. Ahmed. el-Kevâkibü’n-neyyirât fî maᶜrifeti men iḫtalaṭa mine’r-ruvât. Nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1420/1999.
İbnü’l-Medînî, Ebü’l-Hasen Ali. Suɔâlâtü Muḥammed b. ᶜOs̱mân b. Ebî Şeybe li’l-İmâm ᶜAlî b. el-Medînî. Nşr. Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1426/2005 (Araştırmada bu neşir esas alınmıştır).
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. Nşr. Aişe Abdurrahman. Kahire: Dârü’l-Meᶜârif, 1410/1990.
İmdâdülhak, İkrâmullah. ᶜAlî b. el-Medînî ve menhecuhû fî naḳdi’r-ricâl. Beyrut: Dârü’l-Beşâɔiri’l-İslâmiyye, 1413/1992.
Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm el-. et-Taḳyîd ve’l-îḍâḥ limâ üṭliḳa ve uġliḳa min Muḳaddimeti İbni’s-Ṣalâḥ. Nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh el-Halebî. Haleb: el-Matbaᶜâtü’l-ᶜİlmiyye, 1350/1931.
Îsâvî, Muhammed Câsim Râşid el-. Merviyyâtü’l-muḫteliṭîn fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Şârika: Mektebetü’s-Sahâbe, 1427/2006.
Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Zür‘a er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 274-275. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Karacabey, Salih. “Sâlih Cezere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36: 37. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Kaya, Mehmet Fatih. Hadis Usûlünde İhtilât: Râvinin Akıl ve Hâfıza Fonksiyonlarının Zarar Görmesi ve Bunun Rivayetlerine Etkisi. İstanbul: Rıhle Kitap, 2011.
Kazan, Tahsin. İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1448) Hadis Usûlündeki Özgünlüğü. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 2018.
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddin Yûsuf el-. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Nşr. Beşşâr Avvâd Maᶜrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Nşr. Ebû Abdurrahman ᶜÂdil b. Muhammed. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
Nevâl Fethî, Nazmî ᶜAbdürabbih. el-Cûzcânî ve es̱eru bidᶜatihi ᶜalâ aḳvâlihi’n-naḳdiyye dirâse taṭbîḳıyye ᶜalâ men tekelleme fîhim min ricâli’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiᶜâtü’l-İslâmiyye, 1431/2010.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ en-. İrşâdü ṭullabi’l-ḥaḳâiḳ ilâ maᶜrifeti süneni ḫayri’l-ḫalâiḳ. Nşr. Nureddin ɔItr. Dımaşk: Dârü’l-Yemâme, 1413/1992.
Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed el-Hâkim en-. el-Müstedrek ᶜale’s-Saḥîḥayn. Nşr. Mustafa Abdülkâdir ᶜAtâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1410/1990.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed es-. Fetḥu’l-muġîs bi şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ᶜIrâḳî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1430/2009.
Sıbt İbnü’l-ᶜAcemî. el-İġtibâṭ li men rümiye bi’l-iẖtilâṭ fî ricâli’l-ḥadîs̱. Nşr. Alâüddin Ali Rızâ “1988/1408”. Kahire: Dârü’l-Hadîs, t.y.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân es-. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. Nşr. Muhammed ᶜAvvâme. 5 Cilt. Cidde: Dârü’l-Yüsr, 1437/2016.
Turhan, Halil İbrahim. “Referential Value of Ḥadīth Transmitter Criticism in 2nd / 8th Century: The Case of Shuʿbah ibn al-Ḥajjāj”. Ilahiyat Studies 8/1 (2017): 95-133.
Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicri İlk İki Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
Turhan, Halil İbrahim - Toprak, Ayşegül. “Sahîh-i Buhârî’de Temrîz Sîgasıyla Aktarılan Muʿallak Rivâyetlerin Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Ünivesitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 47 (2018): 55-99. https://doi.org/10.21054/deuifd.450901.
Uğur, Mücteba. “İhtilât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 571. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Ukaylî, Ebû Caᶜfer Muhammed b. Amr el-. Kitâbü’d-Ḍuᶜafâ’i’l-kebîr. Nşr. Abdülmüᶜtî Emîn Kalᶜacî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1404/1984.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. Tâcü’l-ᶜarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. Nşr. Komisyon. 40 Cilt. y.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
Zehebî, Ebû Abdillah Ahmed ez-. Divânü’ḍ-ḍuᶜafâɔ ve’l-metrûkîn. Mekke: Mektebetu Nahdati’l-Hadîse, 1387/1967.
Zehebî, Ebû Abdillah Ahmed ez-. “Ẕikru men yuᶜtemedü ḳavlühu fi’l-cerḥ ve’t-taᶜdîl”. Erbeᶜu resɔâil fî ᶜulûmi’l-ḥadîs̱. Haleb: Mektebü’l-Matbûati’l-İslamiyye, t.y.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. el-Kâşif fî maᶜrifeti men lehu rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1413/1992.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. el-Muġnî fi’d-ḍuᶜafâɔ. Nşr. Nureddîn ᶜItr. 2 Cilt. Haleb: Dârü’l-Meᶜârif, 1391/1971.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Mîzânü’l-iᶜtidâl fî naḳdi’r-rical. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1383/1963.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Siyerü aɔlâmi’n-nübelâɔ. Nşr. Şuᶜayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 23 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aᶜlâm. Nşr. Beşşâr ᶜAvvâd Maᶜrûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
Zeylaᶜî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah ez-. Naṣbu’r-râye li-eḥâdîs̱i’l-Hidâye. Nşr. Muhammed Avvâme - Hasan ᶜİbecî. 5 Cilt. Beyrut, Cidde: Müɔessesetü’r-Reyyân, Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1418/1997.