Üç Kardeş Meselesi ve İlahi Adaletin İmkanı

Üç kardeş (İhve-i Selâse) meselesi, teodise için ciddi bir sorun teşkil etmekte olup Eş‘arî müellifler, Mu‘tezile’nin görüşünü çürütmek için sıklıkla bu meseleye atıfta bulunmuşlardır. Bu atıf hem Mu‘tezile’nin aslah doktrinini hem de ilâhî adalet hususundaki umumî vurgusunu hedef alır. Bu yazıda Eş‘ariye'nin ve Mu‘tezile'nin klasik dönem görüşleri birlikte değerlendirilmektedir. Aynı zamanda, üç kardeş meselesinde sorunun tam nereden kaynaklandığını göstermek amacıyla, ahlakî çıkmazları çözmek için sıklıkla kullanılan felsefî bir vasıta olarak, çift etki prensibi analiz edilmektedir. Bundan sonra, meseleyi çözebilecek etik bir temel hazırlamak gayesiyle ahlakî tekçilik ve çoğulculuk tartışması yapılmaktadır. Neticede Eş‘arî ve Mu‘tezilî çözümlerin aksine, Mâturîdî kelamındaki va‘d ve vaîd ile ilâhî hikmet anlayışlarından esinlenilen üçüncü bir cevap tespit edilip savunulmaktadır. Burada ilâhî lütuf ile liyakat arasında bir münasebet olduğunu ve ilâhî adaletin eşitliğe tâbi olduğunu gösteriyoruz. Bu şekilde, her kardeşin nihaî konumu ilâhî adalet ve lütufla açıklanmakta ve meselede temsil edilen probleme en başarılı gibi görünen cevap sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Teodise, Üç Kardeş, İlahi Adalet, Mâturîdî, Kötülük Problemi

The Matter of the Three Brothers and the Possibility of Divine Justice

The matter of the three brothers poses a serious problem for theodicy and Ash‘arī writers have often cited it to refute Mu‘tazilī thought. This refutation targets both the aslah doctrine and the general Mu'tazilah emphasis on divine justice. In this article, both the Ash‘arī and Mu‘tazilī views are evaluated. Then, the principle of double effect, as a much-used philosophical instrument to resolve moral dilemmas, is discussed to help show precisely what the problem is in the case of the three brothers. Thereafter, a discussion of moral monism and pluralism is conducted to establish an ethical foundation to solve the case. In opposition to Ash‘arī and Mu'tazilah solutions, a third view is proposed that uses the understanding of the divine promise and threat (al-wa‘d wa al-waīd) and divine wisdom (hikmah) found in Māturīdī theology. In this way, we explain each brother’s status vis-à-vis divine justice and grace and present what seems the most successful response to the problem represented by the case of the three brothers.

Keywords:

Problem of Evil, Theodicy, Divine Justice, Three Brothers, al-Ikhwāh al-thalāthah,

PDF

___

Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. 2. Cilt, çev. İlyas Çelebi, ed. Metin Yurdagür. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. A. Fuad el-Ehvani. 6.1 Cilt. et-Ta‘dil ve’t-Tecvir. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’t-Telif ve’t-Terceme. 1962.
Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Revfik et-Tavil - Said Zayid. 9. Cilt et-Tevlid. Kahire: ed-Dârü'l-Mısrıyye li’t-Telif ve’t-Terceme. Tarih yok.
Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. M. Ali en-Neccâr - Abdulhalim en-Neccâr. 11. Cilt. et-Teklif. Kahire: ed-Dârü'l-Mısrıyye li’t-Telif ve’t-Terceme. 1965.
Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Ebu’l-‘Ala Afîfî. 13. Cilt. el-Lütf. Kahire: Matbaatü Dârü'l-kutubi’l-Mısriyye. 1962.
Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Mustafa es-Sekka. 14. Cilt. el-Aslah, İstihkaku’zem, et-Tevbe. Kahire: ed- Dârü'l-Mısrıyye li’t-Telif ve’t-Terceme. 1965.
Abrahamov, Binyamin. “Abd Al-Jabbar’s Theory of Divine Assistance (Lutf)”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 16 (1993), 41-58.
Adams, Marilyn McCord. “Horrendous Evils and the Goodness of God”. Proceedings of the Aristotelian Society 63 (1989), 299-310.
Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği: Mu‘tezile’nin Lütuf Teorisi. İstanbul: Endülüs, 2018.
Bağdâdî, Abdülkâhir. Kitâbu Usûli’d-dîn. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1981.
Boyle, Thomas J. “Toward Understanding the Principle of Double Effect”. Ethics 90/4 (1980), 527–38.
Brunschvig, Robert. “Mu'tazilisme et Optimum (al-aslah)”. Studia Islamica 39 (1974), 5-23.
Bulut, Mehmet. “İhve-i Selâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22, 6-7. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2015.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-İrşâd ilâ kavâtii’l-edille fî usûli’l-i’tikâd. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü'l-Hanci, 1950.
Davis, Nancy. “The Doctrine of Double Effect: Problems of Interpretation.” Pacific Philosophical Quarterly 65/2 (1984), 107-123.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Naim Zerzur. Beyrut: Mektebu’l-Asriyye, 2005.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne an Usûli’d-diyâne. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü'l-Kitâb, 1977.
Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11/444-447. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Foot, Philippa. “The Problem of Abortion and the Doctrine of Double Effect”. Oxford Review 5 (1967): 1-15.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-i‘tikād. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Al-Ghazali’s “Moderation in Belief”. çev Aladdin M. Yaqub. London ve Chicago: University of Chicago Press, 2013.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kıstâsu’l-Müstakîm. thk. Mahmud Bîcû. Dimeşk: el-Matbaatu’l-‘İlmiyye, 1993.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. thk. Abdullah el-Hâlidî. 1. Cilt. Beyrut: Daru’l-Erkâm, 1998.
Gwynne, W. Rosalind. “Al-Jubba'i, Al-Ash'ari and the Three Brothers: The Uses Of Fiction”. The Muslim World 75/3-4 (1985), 132-161.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Kahire: Dârü’l-Kutubu’l-Misri, 1925.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasen. Tebyînü Kezibi’l-Müfterî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabiyye, 1404/1984.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. 4. Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1903.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbailer'in Kelam Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
Leibniz, Gottfried Wilhelm. Theodicy: Essays on the Goodness of God, the Freedom of Man, and the Origin of Evil. çev. E. M. Huggard. Chicago ve La Salle, Il.: Open Court, 1990.
Mangan, Joseph T. “An Historical Analysis of the Principle of Double Effect”. Theological Studies 10/1 (1949), 41-61.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. 1 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın, Bekir Topaloğlu. 3 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın, Bekir Topaloğlu. 5 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Murteza Bedir, Bekir Topaloğlu. 13 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. 14 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2009.
Maraz, Hüseyin. Mu‘tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkak Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Marquis, Donald B. “Four Versions of Double Effect”. Journal of Medicine and Philosophy 16/5 (1991), 515–544.
McDermott, Martin J. The Theology of Al-Shaykh Al-Mufid (d.413/1022). Beyrut: Dar al-Mashriq Editeurs, 1978.
McIntyre, Alison. “Doing Away with Double Effect”. Ethics 111/2 (2001), 219-255.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsiratu’l-Edille fi Usul’id-Din. 2. Cilt. thk. Claude Salamé. Dimeşk: Institut Français de Damas, 1993.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Mâtürîdî Kelamı. çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs 2019.
Ormsby, Eric L. Theodicy in Islamic Thought: The Dispute over Al-Ghazālī’s “Best Of All Possible Worlds”. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1984.
Quinn, Warren. “Actions, Intentions, and Consequences: The Doctrine of Double Effect”. Philosophy and Public Affairs 18 (1989), 334–51.
Reinhart, Kevin. Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Thought. Albany: State University of New York Press, 1995.
Ross, W. David. The Right and the Good. thk. Philip Stratton-Lake. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Scanlon, Thomas M. Moral Dimensions. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2008.
Shihadeh, Ayman. “Theories of Ethical Value in Kalām: A New Interpretation”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. thk. Sabine Schmidtke. 384-407. Oxford: Oxford University Press, 2016.
Sübkî, Tâceddin. Tabakātü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. thk. Mahmud Muhammed Tenahi ve Abdül-Fattah Muhammed Hulv. Kahire: Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1993.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. 1. Cilt. thk. Abdulaziz Muhammed el-Vekil. Kahire: Müessesetu’l-Halebi, 1967.
Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-Saâde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
Topaloğlu, Bekir. “Rahmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/ 415-417. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Watt, W. Montgomery. Freewill and Predestination in Islam. London: Luzac and Company, 1948.
Wedgwood, Ralph. “Defending Double Effect”. Ratio 24 (2011), 384–401.
Wensick, Arent Jan. The Muslim Creed: Its Genesis and Historical Development. London: Frank Cass and Co. Ltd., 1965.