Sermet Muhtar Alus ve Türk Tiyatrosu

Batılı anlamda tiyatro Türk kültür hayatına Tanzimat sonrasında sahne faaliyeti ve edebiyatın bir türü olarak girmiştir. Batılılaşmanın Türk edebiyatında en görünür cephesi olan tiyatro bu yıllarda devlet adamlarından sanatçılara kadar hemen her kesimin dikkatini çekmiştir. Bizzat oyun yazarak tiyatroya katkı sağlandığı gibi, bu türe derin bir dikkat gösteren, tiyatronun bütün unsurlarıyla ilgilenen yazarlar da olmuştur. Bu dünyaya tanık olan isimlerden biri de ömrünün son yirmi yılını her gün gazetelerde geçmiş zamanların İstanbul’unu yazmaya adamış Sermet Muhtar Alus’tur. Hem gazete yazılarında hem de romanlarında 1850’lerden Darülbedayi’nin çalışmaları da dâhil olmak üzere Osmanlı tiyatrosunu tanıklıklara dayanarak anlatmıştır. Onun söz konusu metinlerden derlenecek tiyatro yorumları genel geçer tiyatro tarihlerinin ötesindedir. Bu metinleri, yazarının tecrübe ettiği gözlem ve yorumlar değerli kılmaktadır. Bu çalışmada Alus’un gazete yazılarına yansıyan tiyatro toplulukları, figürleri ve olayları değerlendirilecektir. Sonrasında Türk ve gayrimüslim sanatçıların Alus’un yazılarına yansımaları, yabancı tiyatro topluluklarının faaliyetleri ve tiyatro, Karagöz, meddah sergilerine mekân olmuş yapılardan söz edilecektir. Hikâye ve romanlar çalışmanın hacmini katlayacağından makale dışında tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Türk Tiyatro Tarihi, Osmanlı Tiyatrosu, Tuluat, Ortaoyunu, Kumpanya, Direklerarası

Sermet Muhtar Alus and Turkish Theatre

After the Tanzimat, in the Ottoman society, the theater continued its traditional stage activities as well as the rapidly developed, text-based, sparkling games with western style plays and staging. Copyright stage plays were written and translated into classical and contemporary texts of western literature. NonMuslim artists wrote plays and cantons around their own cultures. The first Turkish theater in Western style was established in Gedikpaşa with the name of the Ottoman Theater, but this structure was destroyed after the performance of the Çerkes Özdenleri. Until the proclamation of the constitutional monarchy, the theater was dominated by tradition, but on the other hand it used the western technique. This shows that it has a hybrid structure. Ortaoyunu, Karagöz and tuluat tried to meet the need of modern theater for the censoring of western style theater. In this respect, the literature of the Turkish theater has been shaped by analyzing the texts written by the writers, rather than stage activities, but there is a very moving theater world especially in Istanbul. Sermet Muhtar Alus was the witness of this world. He wrote about Istanbul every day in the last twenty years of his life. Alus shows in his newspaper articles and novels that he witnessed the history of the Ottoman theater. His writings are more important than many studies on the history of the theatre. These texts are valuable thanks to the observations and comments. In this study, theater groups, figures and events reflected in Alus’s newspaper articles will be evaluated. Afterwards, the reflections of Turkish and non-Muslim artists on Alus’s writings, activities of foreign theater groups and theater, and the buildings where Karagöz and meddah performances were given will be mentioned. Stories and novels are twice as much as newspaper articles. They were therefore excluded from the article.

Keywords:

History of Turkish Theater, Ottoman Theater, Tuluat, Ortaoyunu, Kumpanya, Direklerarası,

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa (1980), Ma‘rûzât, hzl. Yusuf Halaçoğlu, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Aksel, Malik (2011), İstanbul’un Ortası, hzl. Beşir Ayvazoğlu, İstanbul: Kapı Yayınları.
Alus, Sermet Muhtar (2005), 30 Sene Evvel İstanbul, hzl. Faruk Ilıkan, İstanbul: İletişim Yayınları.
Alus, Sermet Muhtar (1938.12.28), “Eski Kıraathaneler”, Akşam, s. 11.
Alus, Sermet Muhtar (1947.11.5), “Eski Beyoğlu Barları”, Akşam, s. 4.
Alus, Sermet Muhtar (1931.4.16), “Mama Mesiresinin Şaşaalı Zamanları, Hamdi Merhumun Orta Oyunları”, Akşam, s. 11.
Alus, Sermet Muhtar (1941.8.31), “Manakyanın Meşhur Aktörü Binemeciyan”, Akşam, s. 4.
Alus, Sermet Muhtar (1939.3.14), “Kavuklu Hamdi, Peşekârları, Zenneleri, Taklidleri”, Akşam, s. 10.
Alus, Sermet Muhtar (1947.7.9), “Demirhane Müdür”, Akşam, s. 4.
Alus, Sermet Muhtar (1950.7.5), “Leonidas'ın Varyete Kumpanyası”, Akşam, s. 5.
Alus, Sermet Muhtar (1947c.11.19), “Eski Tiyatrolardan Hâtıralar”, Akşam, s. 4.
Alus, Sermet Muhtar (1950d.9.6), “Sahneye Çıkan İlk Türk Kızı: Afife”, Akşam, s. 5.
Alus, Sermet Muhtar (1942.10.4), “Eski Meddahlar”, Yeni Sabah, s. 3.
Alus, Sermet Muhtar (1942.9.27), “Hayalî Kâtip Salih”, Yeni Sabah, s. 1.
Alus, Sermet Muhtar (1947ç.7.11), “70 Yıl Evvelin Hanendesi Beşiktaşlı Sofi”, Akşam, s. 4.
Alus, Sermet Muhtar (1948a), “Arif’in Kıraathanesi”, Aydede, 3 Kasım, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1948b), “Bolbedros”, Aydede, 18 Ağustos, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1948c), “Kavuklu Hamdi ve Ortaoyunu”, Aydede, 4 Eylül, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1948ç), “Udhuke Perdaz-ı Şehir Abdürrezzak”, Aydede, 2 Ekim, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1948d), “Eski Kantolar ve Kantocular”, Aydede, 6 Ekim, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1948e), “Eski Kantolar ve Kantocular II”, Aydede, 9 Ekim, s. 2.
Alus, Sermet Muhtar (1951), “Eski Kuşdili, Yoğurtçu, Kurbağalıdere”, Resimli Tarih Mecmuası, Şubat, S. 14, s. 592-594.
Alus, Sermet Muhtar (1950), “Eski Milli Tiyatromuz: Orta Oyunu”, Resimli Tarih Mecmuası, Temmuz, S. 7, s. 266-268.
Alus, Sermet Muhtar (1950), “Karagöz”, Resimli Tarih Mecmuası, Ağustos, S. 8, s. 298-300.
Alus, Sermet Muhtar (1950c), “Mınakyanın Osmanlı Tiyatrosu”, Resimli Tarih Mecmuası, Mart, S. 3, s. 104-110.
Alus, Sermet Muhtar (1951), “Eski Galata’nın Eğlence Yerleri”, Resimli Tarih Mecmuası, Mart, S. 15, s. 640-642.
Alus, Sermet Muhtar (1950), “Kel Hasan'ın Hayalhane-i Osmani Kumpanyası”, Resimli Tarih Mecmuası, Mayıs, S. 5, s. 186-189.
Alus, Sermet Muhtar (1934), “Kambur Sadi”, Yedigün, 20 Haziran, S. 67, s. 11-13.
Alus, Sermet Muhtar (1934b), “İstanbulun Eski Greta Garbo'su ve Ramon Novaro'su Kimlerdi?”, Yedigün, 5 Eylül, S. 78, s. 12-13.
Alus, Sermet Muhtar (1934c), “Kantocuların Kadınnesi Peruz”, Yedigün, 11 Temmuz, S. 70, s. 10-11.
Alus, Sermet Muhtar (1934), “Kel Hasan”, Yedigün, 18 Temmuz, S. 71, s. 10-11.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ahmed (Arap)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 229.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ahmed Hususi”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 373.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ahmed Necip Efendi”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 401.
Alus, Sermet Muhtar (1959), “Ali Rıza (Sepetçi)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. II, s. 701.
Alus, Sermet Muhtar (1959), “Anastas (Kız)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. II, s. 838.
Alus, Sermet Muhtar (1959), “Antoine (André)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. II, s. 882.
Alus, Sermet Muhtar (1959), “Araksi Hanım”, İstanbul Ansiklopedisi, c. II, s. 964.
Alus, Sermet Muhtar (1961), “Bayzar Hanım”, İstanbul Ansiklopedisi, C. V, s. 2324.
Alus, Sermet Muhtar (1961), “Binemeciyan (Agavni-zebed)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. V, s. 2794.
Alus, Sermet Muhtar (1961), “Binemeciyan (Eliza)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. V, s. 2795.
Alus, Sermet Muhtar (1961ç), “Binemeciyan (Onnik)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. V, s. 2795.
Alus, Sermet Muhtar (1961), “Binemeciyan (Rupen)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. V, s. 2796.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ahmed (Dönme)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 307.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ahmed (Şişko)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 316.
Alus, Sermet Muhtar (1960), “Aşkî (Kemanî)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. III, s. 1170.
Alus, Sermet Muhtar (1958), “Ağavni (Şişman)”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 252.
Amicis, Edmondo de (1993), İstanbul 1884, çev. Beynun Akyavaş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
And, Metin (1962), Kavuklu Hamdi’den Üç Orta Oyunu, Ankara: Forum Yayınları.
And, Metin (1976), Osmanlı Tiyatrosu, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
Dökmeci, Vedia-Çıracı, Hale (1990), Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, İstanbul: Turing Yayınları.
Es, Hikmet Feridun (2010), Kaybolan İstanbul’dan Hâtıralar, hzl. Selçuk Karakılıç, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Işın, Ekrem (2001), “Bir İçecekten Daha Fazla: Kahve ve Kahvehanelerin Toplumsal Tarihi”, Tanede Saklı Keyif içinde, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Nutku, Özdemir (2015), Darülbedayi’den Şehir Tiyatrosu’na, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Özdemir, Nebi (2005), Cumhuriyet Dönemi Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
Özhan Koçak, Dilek (2011), 19. Yüzyıl İstanbul’unda Kültürel Dönüşümün Sahnesi Osmanlı Tiyatrosu, İstanbul: Parşömen Yayıncılık.
Pekman, Yavuz (2011), Geçmişten Günümüze İstanbul Tiyatroları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Sakaoğlu, Necdet-Akbayar, Nuri (1999), Binbir Gün Binbir Gece, İstanbul: Denizbank Yayınları.
Sevengil, Refik Ahmet (2014), İstanbul Nasıl Eğleniyordu?, İstanbul: Alfa Yayınları.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2004), Beş Şehir, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2012), On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, hzl. Abdullah Uçman, İstanbul: Dergâh Yayınları.