Fatih-Gennaidus Tartışmasının Ürettiği, Konjonktürel Bir Hıristiyanlık Eleştirisi

Osmanlı devleti kendisinden önceki İslam devletlerinin geleneklerini, kendisine özgü ilaveler ekleyerek devam ettirmiştir. Bu geleneklerden biri de Yahudilik ve Hıristiyanlığa yönelik dini tartışmaları/eleştirileri içeren reddiye geleneğidir. Kaynaklarda, Osmanlı devletinin başlangıcından Fatih’in İstanbul’u fethine kadar Gregory Palamas ve Manuel II Palelogos’la Müslümanların yaptıkları iki dini tartışma zikredilir. 1454/55’te, Fatih’in İstanbul’u fethinden iki yıla yakın bir süre sonra yazıldığı kesin ve makaleye konu olan metin (Risâle), Osmanlı dönemindeki, daha sonra sayıları artacak olan Hıristiyanlık karşıtı ilk reddiyedir. David Thomas Risâle’nin ismi olarak Hücecü’l-milleti’l-Hanifiyye ve cevâbu kulli suâl olarak zikretse de metinde ne yazılma sebebi ne de kendisinin ve yazarının ismine dair bir bilgi verilir. Risâle’nin içeriğinden, Hıristiyanlık eleştirisi üzerinden doğrudan bir İslam savunusu olduğu anlaşılmaktadır. Fatih’in patrik II. Gennadius Scholaris ile dini müzakereler yaptığı ve ondan Ortodoks inancını özet olarak anlatan bir metin yazması bağlamında kaleme alınmıştır. Gennadius’un metninin “İnsanlığın Kurtuluşuna Dair Yegâne Yol” şeklindeki başlığı ve içinde yer verdiği Ortodoks inanç esasları, İslam’ın iddialarına ve Hıristiyanlığa yönelik eleştirilerine bir meydan okuma içerir. Bu yüzden, Risâle’nin bu tür meydan okumalara cevaben Fatih tarafından yazdırıldığı söylenebilir. Zâhidî’nin er-Risâlütü’n-Nâsıriyye esas alınarak oluşturulmuş olan Risâle üç bölümde oluşur. Birinci bölüm, sultanın huzurundaki dini tartışmanın nasıl olacağı ve Hıristiyanların sordukları sorulara yönelik cevaplara ayrılmıştır. İkinci bölüm, Hz. Peygamber’in mucizelerini içerir. Üçüncü bölüm ise, onun peygamberliğine karşı çıkanları ele alır.

Anahtar Kelimeler:

Fâtih, Gennadius, Reddiye, Osmanlı, Zâhidî, İtikatnâme, Mehmed II, Gennadius II Scholaris, Raddiya, Ottomon, Az-Zâhidī, Itikâtnâmah

A Conjunctural Criticism of Christianity, Resulting from Discussions between Mehmed II and Gennadios II Scholarios

The Ottoman state continued the traditions of previous Islamic states with its own specific additions. One of these was the tradition of refutation, which included religious criticisms of Judaism and Christianity. The historical sources mention two religious disputes that Ottoman Muslims had with Gregory Palamas and Manuel II Paleilogos from the beginning of the Ottoman state to the conquest of Istanbul by Mehmed II. Risālah, which is fairly certain to have been written one or two years after Mehmed II’s conquest of Istanbul (1454/55) and which is the subject of this article, is the first antiChristian refutation of the Ottoman period. The numbers of such refutations will increase later. David Thomas mentions the name of the Risālah as Hücecü’l-milleti’l-Hanifiyye wa cevābu kulli suāl. However, It provides no information about the reason for writing in the text or the name of the text itself or the author. It is understood from the contents of the Risālah that it is a direct defense of Islam through a criticism of Christianity. The conqueror Mehmed II had several religious talks with the Patriarch II. Gennadios Scholarios. The text in question was written upon a request for Gennadios to write a text that would summarize the Orthodox faith. The title of Gennadios’ text as “The Only Way to the Salvation of Humanity” and the orthodox belief principles it sets forth contain a direct challenge to the claims of Islam as the last religion and its criticisms of Christianity. Therefore, it can be said that the Risālah was request to write by Fatih in response to these challenges. The Risālah, which was composed based on Zāhidī’s er-Risālatü’n- Nāsıriyyah, consists of three parts. The first section is devoted to how the religious debate in the presence of the sultan would be conducted and answered to the questions asked by the Christians. The second part contains the miracles of Muhammad. (p.b.u). The third section deals with those who oppose his prophethood.

Keywords:

Ottoman, Gennadios Scholarios, Mehmed II, İtikâdnâme, Criticism of Christianity,

PDF

___

Adang, Camilla- Sabina, Schmidtke, Muslim Perceptions and Receptions of the Bible, Atlanta: Lockwood Press, 2019, 327-411
Adang, Camilla-Schmidtke, Sabina, Contacts And Controversies between Muslims, Jews and Christians in the Ottoman Empire and Pre-modern Iran, Wurzburg: Orient-Institute, 2016;
Aydın Fuat, “İbn Kemmûne ve Tenkîhu’l-ebhâs li’l-mileli’s-selâs üzerine”, F. Aydın-Y. Meral, F.B. Taş, İbn Kemmûne ve Tenkîhü’l-ebhâs li’l-mileli’s-selâs Üzerine Araştırmalar, Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021, 40-54.
Aydın, F.- Meral, Y.- Taş, F.B., İbn Kemmûne ve Tenkîhü’l-ebhâs li’l-mileli’s-selâs Üzerine Araştırmalar, Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
Aydın, Fuat, “İslam Reddiye Geleneği ve Taşköprizâde Ahmed B. Mustafa’nın (968/1561) Risâlesi Üzerine Bir Araştırma”, darülfünun ilahiyat, 3/2 (2020), 299-353.
Aydın, Fuat, Osmanlı Dönemi Yahudilik Eleştirileri, Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020.
Aydın, Mehmet, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdıkları Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
Balivet, Michel, “1392’de Ankara’da İlahiyat Konulu Bir Münazara: Hacı Bayram Veli ve II. Manaul Paleilogos”, Annie Pralongo (edt.), Bizans, Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, çev. Buket Kitapçı-Bayrı, İstanbul: Kitapyayınevi, 2011, 239-248.
Crusius, Martinis, Turcograciae libri octo, Basileae: 1584.
Daş, Mustafa, “XIV. Asırda Dinler Arası İletişim: Bizans İmparatoru II. Manuel Palaiologos ve Hacı Bayram Veli’nin Ankara’da Yaptıkları Tartışma”, XI. ve XVIII. Yüzyıllar İslâm-Türk Medeniyeti ve Avrupa Uluslararası Sempozyum = XI. to XVIII. Centuries Islamic-Turkish Civilization and Europe International Symposium, 24-26 Kasım, 2006,” İstanbul, 2006. 85-92.
Demircan, Hüsnü, Orhan Gazi ve Gregory Palamas, Yüksek lisans tezi, Ankara: AÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993.
Dinçer, Fehmi, 1584 Yılında Karamanlıca Alfabe ile Yazılmış Bir İtikatname.
Doğan, Hatice, Osmanlı Devleti’nde Hahambaşılık Müessesesi, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Yayın A.Ş., 2003.
ez-Zâhidî, Necmuddin Muhtar b. Mahmud, er-Risâletü’n-Nâsıriyye, thk. Muhammed el-Mısrî, Kuveyt: Merkezu’l-mahtûtât ve’t-turâs ve’l-vesâik, 1414/1994.
Fritsch, E., Islam und Christentum im Mittelalter, Breslau: Müller und Sefert, 1930.
Görmez, Mehmet, “Hacı Bayram Veli, II. Manuel Palailogos ve Papa XVI: Benedikt, Papa Benedikt’in Konuşmasının Tarihi ve İlmi Değeri Üzerine”, Diyanet Aylık İlmi Dergi, 190, Ekim 2006, 1/6.
https://en.wikipedia.org/wiki/Gregory_III_of_Constantinople
İnalcık, Halil, “Orhan (ö. 763/1362)”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2007, 33: 375-386.
İnci, Salih, “Osmanlı Dönemi Fener Rum Patriklerinin Seçimi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 53 (2015), 9-58.
Karadaş, Cağfer, “Bizans Sarayında Müslüman-Hıristiyan Münazarası: Büveyhi Elçisi Bâkıllânî ile İmparator II. Basileios Arasında Geçen Tartışma”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 22(2009):1-35.
Küçük, Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara: Berikan Yayınevi, 2005.
Ozden Mercan, Constructing A Self-Image in the Image of Other: Poltical and Religious Interpretations of Pope Pius II’ Letter to Mehmed II (1461), Budapest: MA Thesis, Central European University, 2008.
Pahlitzch, Johannes, “Gregory Palamas”, Christian-Muslim Relationship (1350-1500), ed. David Thomas and Alex Mallet, Leiden-Boston: Brill, 2013, 5:101-108.
Pralongo, Annie (edt.), Bizans, Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, çev. Buket Kitapçı-Bayrı, İstanbul: Kitapyayınevi, 2011
Runciman, Steven, Konstantiniyye Düştü, çev. Derin Türkömer, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1972.
Runciman, Steven, The Last Byzantine Renaissance, Cambridge: Cambridge University Press, 1970.
Sakel, D., “Three Tales for Sultan? Three Tales on Mehmed the Conqueror and Patriarch Gennadius”, British Jounal of Middle Eastern Studies, 35/2 (Aug. 2008): 227-238.
Seyfeli, Canan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016, 16: 668-671.
Seyfeli, Canan, İstanbul Ermeni Patrikliği, İstanbul: Çizgi Kitapevi Yayınları, 2019.
Steinscheneider, M., Polemische und apologetische Literatur in arabis- cher Sprache zwischen Muslimen, Christen und Juden, Leipzig: yy, 1877,
Thomas, David, “Hujjaj al-mılla l-Hanafīyye ve cewab kull sual”, CMR, 5:419-420.
Todt, Klaus-Peter, “Gennadius II Scholaris”, CMR, 5:503-518.
Turner, C. J. G., “The Career of George-Gennadius Scholaris”, Byzantion, 39 (1969), 420-55.
Uegaki, Tomoo, Byzantine Religious Dialogues with Muslims İnt the Fourteenth and Fifteenth Centuries, MA thesis, University of Birmingham, 2015.
Yıldız, Yusuf, Papa Pius II’un Fatih Sultan Mehmet’e Mektubu, Akçağ Yayınları, 2018.
Ziaka, Angeliki, “Rearticulating a Christian-Muslim Understanding: Gennadios Scholarios and George Amiroutzes on Islam”, Studies in Church History, 51 (2015), 154-55, 161-3.
Ziaka, Aristeides, Papdakis, “Gennadius II and Mehmed II the Conqueror”, Byzantion, 1972, vol. 42/1 (1972), 88-106.