Gazzâlî’ye Göre Bireyin Ahlâkî Yetkinlik Kazanımında Peygamberin Rolü

Bu çalışma, Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) düşüncesinde peygamberlerin insanın ahlâkî yetkinliğini kazanmasında bir etkisinin olup olmadığını araştırmayı hedeflemektedir. Belirlenen amaç doğrultusunda çalışmada önce ahlâk, ahlâkî yetkinlik, ahlâkın kaynağı gibi İslam ahlâk düşüncesinin temel problemleri tartışılmakta, ardından insanın ahlâkî yetkinlik kazanımında peygamberin rol model olup olmadığı hem beşer olarak hem de ahlâkî açıdan incelenmektedir. Gazzâlî, ahlâka dair görüşlerini İhyâu ‘ulûmi’d-dîn ve Mizânü’l-amel gibi eserlerinde ele almıştır. Ahlâkın tanımı konusunda Fârâbî (ö.339/950), İbn Sînâ (ö. 428/1037) ve İbn Miskeveyh (ö. 421/1030) ile hemfikir olan Gazzâlî, ahlâkî erdemleri yine İslam filozoflarından iktibasla ortaya koyar. Gazzâlî, ahlâka ilişkin görüşlerinde nefs teorisi ve huyları tahlil eder. Nefsi ruh, kalp ve akıl ile birlikte aynı anlamda kullanır. O, insanı değerli ve diğer varlıklardan farklı kılan niteliğin bilgi olduğunu söyler. Düşünür, güzel ahlâkı insandan aklın ve dinin güzel ve değerli gördüğü fiillerin, kötü ahlâkı da çirkin görülen fiillerin ortaya çıkması şeklinde tasvir eder. Gazzâlî, insanın bilgi kazanmada ve güzel fiiller gerçekleştirmesinde temel amacının hem dünyada hem de ahirette hakiki mutluluğa ulaşmak olduğunu düşünmektedir. Gazzâlî’ye göre ahlâkî fiillerin iyi ya da kötü şeklinde belirlenmesinde hem aklın hem de dinin etkisi söz konusudur. Dolayısıyla Gazzâlî’nin düşüncesinde bireyin ahlâkî yetkinliğini kazanmasında peygamberler önemli bir rol modeldir.

Anahtar Kelimeler:

Felsefe, Ahlak, Gazzali, Akıl, Nefs, Peygamber

The Role of the Prophet in Acquisition of the Individual’s Morality Competence According to Ghazali

This study aims to investigate whether the prophets have an effect on the moral competence of people according to Ghazali (d. 505/1111). In line with this purpose, in this study, first of all, the main problems of Islamic moral thought such as morality, moral competence, the source of morality are discussed. Then, whether the prophet is a role model in the acquisition of moral competence of human beings is examined with respect to his being a human and his morality. Ghazali discussed his views on ethics in his works such as Ihya 'ulum al-Din and Mizan al-‘amal. Al-Ghazali, who agrees with al-Farabi (d.339/950), Avicenna (d. 428/1037) and Ibn Miskawayh (d. 421/1030), about the definition of morality, puts forward the moral virtues with quotations from Islamic philosophers. In this context, Ghazali analyzes the theory of nafs and habits in his views on morality. Nafs is used in the same sense with the soul, the heart and the mind. He says that the quality that makes man valuable and different from other beings is knowledge. The philosopher describes good morality as the emergence of actions that the mind and religion consider beautiful and valuable, and bad morality as the emergence of actions that are considered ugly. Ghazali thinks that the main purpose of humans in gaining knowledge and performing good deeds is to achieve true happiness both in this world and in the hereafter. According to al-Ghazali, both reason and religion have an effect on determining moral actions as good or bad. Therefore, in al-Ghazali's thought, prophets are important role models for people to mature morally.

Keywords:

Philosophy, Morality, Ghazali, Intellect, Nafs, Prophet.,

PDF

___

Aristoteles, Kitâbü’n-Nefs, Arapça’ya trc. Ahmet Fuât el-Ehvânî, Kâhire: Mîrâsu’t-Tercüme, 2015.
Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, çev. Saffet Babür, Ankara: Ayraç Yayınevi, 1997.
Aydın, Mehmet. “Ahlâk”. 2: 10-14.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Aydın, Mehmet. “İnsan-ı Kâmil”. 22: 330-331. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbü’t-Ta’rîfât, Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985. Çağrıcı, Mustafa. “Ahlâk”. 2: 1-9.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Çağrıcı, Mustafa. “Hevâ”. 17: 274-276. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Çağrıcı, Mustafa. “Saadet”. 35: 319-322. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Deniz, Gürbüz. “İbn Sina’nın Ahlâka Ait Risalesi (Risale fi’l Birr ve’l-İsm)”, Diyanet İlmî Dergi, L, 1, 2014: 229-244.
Ergün, Ü. Betül Kanburoğlu. Gazzâlî Düşüncesinde İnsanın Kemâli, Ankara: İlem Yayınları, 2020.
Fârâbî, el-Medînetü’l-fâzıla, nşr. ve trc. Yaşar Aydınlı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
Fârâbî, Risâletü’t-Tenbîh alâ Sebîli’s-sa‘âde, nşr. Sahbân Halîfat, Amman: el- Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1987.
Galen, “Muhtasar min Kitâbi’l-ahlâk li-Câlînûs”, nşr. Abdurrahman Bedevî, Dirâsât ve Nusûs fi’l-felsefe ve’l-ulûm ınde’l-arab, Beyrut: el-Müessesetü’l- Arabiyye, 1981.
Gazzâlî, el-Maksâdü’l-esnâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ, nşr. Fadlou A. Shehadi, Beyrut: 1971.
Gazzâlî, el-Münkız mine’d-dalâl, nşr. ve trc. Abdurrzzak Tek, Bursa: Emin Yayınları, 2013.
Gazzâlî, Hakikat Çağrısı (Ey Oğul/ Eyyühe’l-Veled& Ledünnî Risalesi), trc. Asım Cüneyd Köksal, İstanbul: Ketebe Yayıncılık, 2020.
Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, trc. Mustafa Çağrıcı, İzmir: DİB Yayınları, 2020. Gazzâlî, İtikadda Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i‘tikâd), nşr. ve trc. Osman Demir, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Gazzâlî, Kelâm ve Halk (İlcâmü’l-Avâm an İlmi’l-kelâm), nşr. ve trc. Mahmut Kaya-M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
Gazzâlî, Makâsıdu’l-felâsife, trc. Cemaleddin Erdemci, Ankara: Vadi Yayınları, 2002.
Gazzâlî, Meâricü’l-Kuds, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988; Türkçe trc. Hakikat Bilgisine Yükseliş, trc. Serkan Özburun, İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
Gazzâlî, Mi‘yâru’l-ilm (İlmin Ölçütü), nşr. ve trc. Ali Durusoy-Hasan Hacak, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Gazzâlî, Mişkâtü’l-Envâr, nşr. ve trc. Mahmut Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
Gazzâlî, Mizânü’l-Amel, Dımaşk: Dârü’l-Hikme, 1986.
Gazzâlî, Mustasfâ, trc. Yunus Apaydın, İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
Gazzâlî, Mükâşefetü’l-Kulûb, Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1985; Türkçe trc., Kalplerin Keşfi, çev. Salih Uçan, İstanbul: Çelik Yayınevi, 2020.
Gazzâlî, Tehâfütü’l-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı), nşr. ve trc. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
Griffel, Frank, Gazzâlî’nin Felsefî Kelâmı, trc. İbrahim Halil Üçer-Muhammed Fatih Kılıç, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
İbn Manzûr, Lisânü’l-arab, Beyrut: Dârü’l-Lisani’l-Arab, 1970.
İbn Miskeveyh, Mutluluk ve Felsefe (Tertîbu’s-Sa’âdât ve Menâzilu’l-Ulûm), çev. Hümeyra Özturan, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
İbn Miskeveyh, Tehzîbü’l-ahlâk, nşr. Kostantin Zürek, Beyrut: The American University of Beyrut, 1967.
İbn Sînâ, “Risâle fî aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye”, nşr. Abdülemir Şemseddin, el- Mezhebü’t-terbevi ‘inde İbn Sînâ min hilâli felsefetihi’l-‘ameliyye, Şeriketü’l- Alemiyye li’l-Kitâb, Beyrut 1988.
İbn Sînâ, Kitâbü’ş-Şifâ: Medhal (Mantığa Giriş), nşr. ve trc. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
İbn Sînâ, Kitâbü’ş-Şifâ: Nefs, nşr. ve trc. Mehmet Zahit Tiryaki, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2021.
İbn Sînâ, Metafizik, nşr. trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
İbn Sînâ, Risâle fî mâhiyeti’l-ışk, trc. Ahmet Ateş, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1953.
İsfâhanî, Râgıb, Müfredât, trc. Abdülbaki Güneş-Mehmet Yolcu, İstanbul: Yarın Yayınları, 2015.
Kindî, Felsefî Risaleler, nşr. ve trc. Mahmut Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Kutluer, İlhan, “İnsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 22:320-323.
Nasîruddin Tusî, Ahlâk-ı Nâsırî, trc. Anar Gafarov-Zaur Şükürov, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
Özturan, Hümeyra, Ahlâk Felsefesinin Temel Problemleri, Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
Özturan, Hümeyra, Ethostan Ahlâka-Antik Yunan Literatürünün İslam Dünyasına İntikali ve Alımlanışı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
Platon, Devlet, trc. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
Sözen, Kemal, “Sinan b. Sâbit’in Mükemmel İnsan Tasavvuru”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, (ed. Ali Bakkal), Şanlıurfa: 2006, 1:395-408.
Toksöz, Hatice. “Fârâbî Düşüncesinde İlâhî Cömertlik (Cûd) ve Adalet (Adl)”. Diyanet İlmî Dergi, 52, 1, 2016: 81-100.