Tarımsal Ürünlere Dayalı Vadeli İşlemlerin (Futures) İslam Hukukuna Uygun Olarak Yeniden Yapılandırılmasına Dair Bazı Öneriler

Tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem sözleşmesi; iki taraf arasında nitelikleri, miktarı ve vadesi önceden belirlenmiş tarımsal ürünlerin (buğday, mısır, pamuk, soya fasulyesi, canlı domuz, canlı sığır, kakao, vd.) gelecekte öngörülen değerine bağlı olarak belirli bir fiyat ile bugünden alım-satım işlemidir. Bu sözleşme, riskten korunmak (hedging), spekülasyon ve arbitraj amacıyla yapmaktadırlar. Tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem sözleşmeleri vadeli işlem borsasında “emtia vadeli işlem sözleşmeleri” altında gerçekleştirilmektedir. Bu sözleşmeler, sözleşme konusunun teslimi açısından; fiziki teslimat ve nakdi uzlaşma olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilir. Fiziki teslimat ile sonuçlandırılan vadeli işlem sözleşmelerinde vade sonunda dayanak varlık fiziki olarak teslim alınır. Ülkemizde emtia üzerine gerçekleştirilen vadeli sözleşmelerde fiziki teslimat şekli uygulanmaktadır. Nakdi uzlaşma ile sonuçlanan ikinci sözleşme yönteminde ise, vade sonunda dayanak varlığın fiziki olarak teslimi söz konusu olmayıp vade sonu uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleşir. Tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem sözleşmeleri İslam hukuku açısından iki şekilde değerlendirilebilmektedir: Birincisi, mal ve bedelinin ikisinin de veresiye olduğu satış kapsamında; ikincisi ise, tarafları yükümlülük altına sokan bir satış vaadi ve vadesi geldiğinde satış sözleşmesini içeren mürekkep bir sözleşme. Birinci şekilde değerlendirmek daha uygundur zira depoda olan tarımsal ürün vadesi geldiğinde teslim edilmek üzere hazır olarak bekletilmektedir. Ürün bedeli de vadesinde teslim edilmektedir. Bu şekliyle İslam hukukunda yasak kapsamında değerlendirilen veresiye ile veresiyenin satış işlemine benzemektedir. Borsa organizasyonu içinde tarım ürünlerine dayalı vadeli işlem sözleşmesi ile ilgili beş taraftan söz etmek mümkündür; vadeli işlem ve opsiyon borsası, takas kurumu, aracı kurumlar, piyasa katılımcıları, denetleyici kurumlar. İlgili tarafların işlemleri hukuki ehliyet ve temsil yetkisi açısından incelendiğinde; satıcı ve müşteri adına aracı kurumların vekâleten işlem yaptıkları görülmektedir. Borsa ve kapsamındaki Takasbank ile saklama deposu ise; taraflar adına hem vekil hem de kefil olarak işlemleri yürütmektedir. Dolayısı ile bu vadeli işlem bünyesinde birden fazla sözleşme barındıran niteliğe sahiptir. Bu sözleşme in’ikadı açısından incelendiğinde, mütekavvim mal kapsamında değerlendirilen tarımsal ürünler olduğu takdirde taraflar ve îcab-kabûl ile ilgili bir sakınca görülmemekle beraber akdin konusu malın teslim zamanı depoda olması garanti olan ve satılan miktar ile depodaki miktarın örtüştüğü oranda olması şartı aranır. Fasit şart açısından; teminatın Takasbank’ta kaldığı süre ile doğru orantılı olarak en yüksek getiri elde dilecek şekilde faiz geliri ile nemalandırılması şartı dışında tek taraflı yarar sağlayan; taraflar için çekişmeye yol açan; hukuk düzeninin yasakladığı bir şey içeren; akdin muhtevasına ve yerleşik uygulamalara aykırı şartlar içermediği görülmektedir. Bu sözleşmeye yürürlük şartları açısından baktığımızda; alıcı ve satıcının onay vermesinden sonra başka birinin hakkı ve onay ihtiyacı olmaksızın borsa sistemi içinde işlemler gerçekleşmektedir. Dolayısı ile nafiz bir satış sözleşmesi olarak değerlendirilebilir.. Bu sözleşme bağlayıcılık açısından; ilk bakışta ürün ve bedelinin peşin olmamasından yola çıkarak her iki tarafın da karşılıklı vaadde bulunduğu ve bağlayıcılığı olmayan vaad olarak görülebilir ancak konu derinlemesine incelendiğinde farklı bir durum olduğu ortaya çıkmaktadır. Zira her iki taraf da Borsa’nın öngördüğü teminatı ödeyerek karşılıklı olarak mükellefiyet altına girmiş olup bir taraf malı vadesinde teslim ile diğer taraf da parayı teslim ile mükelleftir. Ayrıca sözleşme taraflara muhayyerlik hakkı da tanımamaktadır. Dolayısı ile bu sözleşme lazımî bir akit olarak değerlendirilebilir. Ancak bir bütün olarak tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlemlerin günümüzdeki mevcut işleyişi esas alındığında İslam hukukuna uygun görülmemektedir. Bu çalışmada, mevcut haliyle İslam hukukuna uygun görülmeyen tarımsal ürünlere dayalı vadeli işlem sözleşmesinin mahiyeti ortaya konulduktan sonra fıkhi tahlili yapılarak İslam hukukuna göre yeniden yapılandırılmış bir model için öneriler getirilmiştir.

Some Offers for Reconfiguration of Agricultural Commodity Futures Contract According to Islamic Law

Futures contracts in agricultural commodities are an agreement to buy or sell a predetermined amount of agricultural commodities (such as wheat, corn, cotton, soybeans, live pork, live cattle, cocoa, etc.) at a specific price depending on the price on a specific date in the future. Futures contracts in agricultural commodities are carried out under “commodity futures contracts” on the futures exchange. These contracts are executed in two ways in terms of the delivery of the contract subject; physical delivery and cash settlement. In the physical delivery, the underlying asset is physically received at the end of maturity. In our country, physical delivery method is used in futures contracts made on commodities. In the second contract method that results in cash settlement, there is no physical delivery of the underlying asset at the end of maturity. The transaction takes place over the settlement price at the end of maturity. Futures contracts in agricultural commodities can be analyzed in two categories in terms of Islamic law. First, within the scope of sales where both the goods and the price are on credit; the second is a combined contract that includes a promise to sell and a contract of sale when due. It is more convenient to analyze in the former because the agricultural commodities in the warehouse are kept ready to be delivered when due and the commodities price is also delivered on time. In this category, it resembles the sale of a credit on credit, which is prohibited in Islamic law. We can see that there are five parties within the exchange organization regarding the futures contracts in agricultural commodities; futures and options exchange, clearing house, brokerage houses, market participants, supervisory institutions. When the transactions of the related parties are examined in terms of legal capacity and power of representation; it is observed that brokerage houses transacting on behalf of sellers and customers operate by proxy. On the other hand, the Exchange, the Clearinghouse (Takasbank) and the custody warehouse within the scope of the exchange system; carries out transactions on behalf of the parties both as a proxy and a guarantor. Therefore, this futures transaction has the nature of containing more than one contract. When analyzed in terms of the establishment of the contract; if there are agricultural commodities that are considered as legitimate property of the Islamic law (mütekavvim), there is no objection regarding the parties and the offer-acceptance. In addition the delivery time of the commodity subject to the contract must be equal to the amount sold and the amount in the warehouse, which is guaranteed to be in the warehouse. In terms of invalid condition, one-sided benefit causing conflict for the parties contains something prohibited by the legal order. It is seen that it does not contain conditions contrary to the content of the contract and established practices. However, except for the condition that the collateral is retained with interest income in direct proportion to the period of stay in the Clearinghouse (Takasbank), in order to obtain the highest return. In terms of enforcement conditions, after the approval of the buyer and seller, transactions are carried out within the exchange system without asking for the right and approval of another person. Therefore, this contract can be considered as a running contract. In terms of the bindingness of this contract; at first glance, it can be seen as a mutual promise and non-obligatory promise based on the fact that the commodity and its price are not cash. But when the subject is examined in depth, it turns out to be a different situation. Because both parties are under mutual obligation by paying the guarantee stipulated by the Exchange, one party is obliged to deliver the commodity on time and the other party to deliver the price. In addition, the contract does not allow the parties to imagine the right. So, this contract can be considered as an obligatory contract. However, based on the current functioning futures contracts in agricultural commodities as a whole, it is considered unappropriate to Islamic law. In this study, first, the nature of futures contracts in agricultural commodities that are not deemed suitable for Islamic law in its current form are determined. Then, an analysis from the point of view of Islamic law was made and some offers were made for a model that was reconfigurated according to Islamic law.

Keywords:

Islamic Law, Agricultural Commodity Futures Contract, Sales Promise, Actual Physical Delivery Cash Settlement,

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa. Açıklamalı Mecelle. Metni ve Açıklamaları Kontrol Eden: Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet yayınları, 1985.
Alpan, Fulya. Örneklerle Vadeli İşlem (Futures) Anlaşmalar ve Opsiyonlar. İstanbul: Literatür yayıncılık, 1999.
Apaydın, Hacı Yunus. “Kabz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/45-49. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
Aşıkoğlu, Rıza-Kayahan Cantürk. “Global Finansal Sistem Etkileşimiyle Türkiye’nin Türev Piyasa Görünümü”.
Afyon Kocatepe Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 19/2 (2008), 157-179.
Bayındır, Servet. “Finansal Türev Varlıklar ve Bu Varlılar Üzerine Yapılan Sözleşmelerin Fıkhi Tahlili”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2005), 51-74.
Bayındır, Servet. “Katılım Bankacılığı için Yeni Bir Ürün Olarak Mal (Emtia) Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Fıkhi Açıdan İncelenmesi”. Finansal Yenilik ve Açılımları ile Katılım Bankacılığı. ed. Aydın Yabanlı. 155-206. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği, 2012.
Biket, Cahit Alkım. Yatırım Bankalarında Emtialara Dayalı Vadeli Enstrümanların Kullanımı ve Türkiye Uygulaması. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
Bilgili, İsmail, İslam Hukukunda Sözleşme Esasları ve Mevcut Olmayan (Ma’dûm) Malın Satımı. Konya: İdeal Usta Fotokopi Basım Yayın Dağıtım, 2010.
Bilgili, İsmail. “İslam Hukukunda Ma’dûmun Satışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2006), 211-238.
Borsa İstanbul 2013 Faaliyet Raporu. Erişim 6 Haziran 2019, https://www.borsaistanbul.com/docs/default- source/yay%C4%B1nlar/2013_borsa_istanbul_faaliyet_raporu.pdf?sfvrsn=6
Borsa İstanbul, “Fiziki Teslimatlı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri ile Risk Yönetimi” semineri Konya’da düzenlendi. Erişim 19 Mart 2020. http://www.borsaistanbul.com/duyurular/2016/04/05/fiziki-teslimatli-bugday- vadeli-islem-sozlesmeleri-ile-risk-yonetimi-semineri-konya-da-duzenlendi
Borsa İstanbul, Sorularla Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası. Erişim 18 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/docs/default-source/viop/viop-hakkinda-sikca-sorulan-sorular.pdf?sfvrsn=4
Borsa İstanbul. Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri. Erişim 20 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/urunler/vadeli-islem-sozlesmeleri/emtia-vadeli-islem- sozlesmeleri/anadolu-kirmizi-bugday-vadeli-islem-sozlesmeleri
Borsa İstanbul. Sorularla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası. Erişim 18 Temmuz 2020. https://www.borsaistanbul.com/files/VIOP-Hakkinda-SSS.pdf
Borsa İstanbul. Uzlaşma Yöntemi. Erişim 19 Mart 2020. https://www.borsaistanbul.com/urunler-ve- piyasalar/piyasalar/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi/uzlasma-yontemi
Borsa İstanbul. Vadeli İşlem Sözleşmeleri. Erişim 10 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/urunler-ve- piyasalar/urunler/vadeli-islem-sozlesmeleri
Borsa İstanbul. Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) Kılavuzu. Erişim 6 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/uyeozel_files/SoftwareAndDocuments/vip/Vadeli_Islem_ve_Opsiyon_Piyasa si_Kilavuz_v5.pdf
Borsa İstanbul. Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri. (Erişim 6 Haziran 2020). https:// www.borsaistanbul.com/data/kilavuzlar/VIOP_Tanitim_Kitapcigi.pdf
Borsa İstanbul. VİOP Terimler Sözlüğü. Erişim 18 Mayıs. https://www.borsaistanbul.com/data/kilavuzlar/VIOP- Terimler-Sozlugu.pdf
Borsa İstanbul. VİOP-KTB-ZRY İşbirliğiyle Fiziki Teslimatlı Buğday Vadeliler Çalışma Toplantısı. Erişim 16 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/files/viop-fiziki-teslimatli-bugday-vadeli-islem-sozlesmeleri-ile-risk- yonetimi-mart-2016-konya.pdf
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Ceylan, Ali. Finansal Teknikler. Bursa: Ekin Kitabevi, 1995.
Ceylan, Ali-Turhan Korkmaz. Sermaye Piyasası ve Menkul Değerler Analizi. Bursa: Ekin Kitabevi, 2000.
Choudhry, Moorad, The Futures Bond Basis. New York: John Wiley & Sons Ltd, 2. Basım, 2006.
Commodity Prices. Erişim 20 Haziran 2020. https://www.agriculture.com/markets/commodity-prices
Cündi, Muhammed eş-Şahhât. Muâmeletu’l-Borsa Fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’n-Nahda’l Arabiyye, 1988.
Çelik, İsmail. Vadeli İşlem Piyasasında Fiyat Keşfi, İzmir Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsasında Ampirik Bir Uygulama. İstanbul: 2012, Türkiye Bankalar Birliği.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, es-Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1966.
Demiray, Mustafa. “Vaad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/403-404. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Dönmez, Çetin Ali, “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası”, 3 Aylık Ekonomi ve Düşünce Dergisi Çerçeve 20/58 (2012),162-166.
Durmuş, Abdullah, “Döviz Vadeli ve Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri”. II. Uluslararası İslam Ticaret Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları (2016), 977-990.
Durmuş, Abdullah. “Döviz Opsiyon İşlemleri ve Fıkhi Değerlendirmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 313-334.
Ersan, İhsan. Finansal Türevler. İstanbul: Literatür Yayınları, 1997.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
İstanbul Borsası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) İşleyiş Esasları Genelgesi. Erişim 5 Haziran 2020. http://www.borsaistanbul.com/data/Genelge/gn433yeni.pdf
İstanbul Borsası. Dayanak Varlıklar. Erişim 18 Mayıs 2020. https://www.borsaistanbul.com/urunler-ve- piyasalar/piyasalar/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi/dayanak-varliklar
Kalaycı, İrfan. “Finansal Enfeksiyon ve “Aşı” Kuramı: Bir Genel Kriz Eleştirisi”. Maliye Dergisi 160 (2011), 28-56.
Kallek, Cengiz. “Hisbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/133-143. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
Kallek, Cengiz. Hz. Peygamber Döneminde Devlet ve Piyasa. İstanbul: Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları, 1992.
Karaman, Hayrettin - Şafak, Ali. İslam Hukukuna Göre Alış Verişte Vade Farkı ve Kâr Haddi. İstanbul: İlmi Neşriyat, 1994.
Karaman, Hayrettin. “İslam İktisadı”. İzlenim Aylık Dergi 40 (1996), 4-5.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-Sanâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
Kayahan, Cantürk. “Finansal Türevler: Efsaneleri ve Algılanma Hataları”. Yönetim Ve Ekonomi, Celal bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 16/1 (2009), 23-37.
Kırca, İsmail. Hukuki Yönüyle Borsa Opsiyon İşlemleri. Ankara: Bankacılık Enstitüsü Yayınları, 2000.
Köse, Saffet, İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
Kur’an Yolu Türkçe Meâl Tefsir, çev. Hayrettin Karaman, vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2012.
Meydânî, Abdülganî b. Tâlib. el-Lübâb Fi Şerhi'l-Kitâb. 4 Cilt. İstanbul: Dersaadet, ty.
Müslim, Ebû’l-Huseyn b. Haccâc en-Neysabûrî. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: Yayınları, 1992.
Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Powers, Mark. Starting Out in Futures Trading. New York: The McGraw-Hill Companies, 2001.
Schwager, Jack D.-Mark Etzkorn. A Complete Guide to the Futures Market. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2. Basım, 2017.
Seyidoğlu, Halil. Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Güzem Yayınları, 1992.
Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. Neylü’l-Evtâr Şerhu’l-Münteka’l- Ahbâr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ty.
Takas İstanbul. Merkezi Risk Yönetimi Ekibi. Erişim 18 Mayıs 2020. https://www.takasbank.com.tr/documents/file/Takasbank_Announcement/1628-1df0bcbe-ef40-43d9-a3f4- b40cb328f419.pdf
Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Serve b. Musâ. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Toroslu, Mahmut Vefa. Çağdaş Finansal Teknikler. İstanbul: Beta Basım Yayın, 2000.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Terimler Sözlüğü. “Türev Ürünler”. Erişim 15 Haziran 2020. https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Egitim- Akademik/Terimler+Sozlugu/
Türkiye İhtisas Borsası (TÜRİB), Hakkımızda. Erişim 18 Ekim 2020. https://www.turib.com.tr/Kurumsal.aspx? id=home Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yatırımcı Rehberi. Erişim 3 Haziran 2020. https://docplayer.biz.tr/500341- Yatirimci-rehberi-vadeli-islem-ve-opsiyon-borsaso-vob-nedir.html
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası. Türev Araçlar Lisanslama Rehberi. İzmir: Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yayınları, 2012.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Verileri. Erişim 2 Haziran 2018. http://www.borsaistanbul.com/ veriler/verileralt/vadeli-islem-ve-opsiyon-piyasasi
Yılmaz, Kemal. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri. İstanbul: Der Yayınları, 2002.
Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhû. 9 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1989.