Muʽtezile İle Mürcie Arasında Bir Âlim: Muhammed b. Şebîb ve Kelâmî Görüşleri

Fikir ve düşünce özgürlüğünün en çok görüldüğü, bundan dolayı da mezhep içi ihtilafların en çok yaşandığı ekollerin başında Muʽtezile gelmektedir. Usûl-i hamse/beş ilke Muʽtezile’nin üzerinde uzlaştığı ana çerçeveyi teşkil etmekle birlikte, adalet ve el-menzile beyne’l-menzileteyn ilkeleri ile tabiat ve imamet meselelerinde mezhep içinde muhalif fikirler ortaya çıkmıştır. Nitekim ihtilaf edilen konularda Muʽtezilî âlimler birbirlerine çok sayıda reddiye yazmışlardır. Muʽtezile içinde muhalif düşünceye sahip olanlardan biri de hicri 2./8. yüzyılın sonları ile 3./9. yüzyılın ortaları arasında yaşamış olan Muhammed b. Şebîb el-Basrî’dir (öl. 3./9. yüzyılın ortaları). Muʽtezile’nin önde gelen âlimlerinden İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm’ın (öl. 231/845) öğrencilerinden olan İbn Şebîb, önceleri Muʽtezilî iken el-menzile beyne’l-menzileteyn ilkesine muhalefet ederek bu konuda Mürciî yaklaşımı kabul etmiştir. Ancak o, ircâ fikrini kabul ettikten sonra da tevhîd ve adalet ilkelerinde Muʽtezile’ye bağlılığını sürdürmüştür. Basra’da kendisine ait bir kelâm meclisi ve halk nezdinde saygınlığı bulunan İbn Şebîb, döneminin dinî ve felsefî ekollerine vukufiyeti ile ön plana çıkan önemli bir âlimdir. Makâlât geleneğinde genellikle onun Mürciî fikirleri benimsemesi ön plana çıkarılmış, bunun dışında kendisine pek atıf yapılmamıştır. Ancak kelâm kaynakları titiz bir şekilde incelendiğinde onun eserleri ve görüşleriyle birçok kelâmcıyı etkilediği ve onlara birçok konuda kaynaklık ettiği anlaşılmaktadır. Bunun en önemli nedeni, onun çeşitli felsefî ve dinî akımlara karşı İslam inancını savunan ilk âlimlerden olmasıdır. Bu durum ona dinî ve felsefî akımlar konusunda geniş bir birikim sağlamıştır. Kendisinden yapılan nakiller dikkate alındığında bu birikimlerini makâlât türü bir eserde kayıt altına aldığı anlaşılmaktadır. İbn Şebîb’in dikkat çeken bir özelliği de onun Kitâbü’t-Tevhîd türü eser telif eden ilk âlimlerden olmasıdır. Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd adlı eserinde yaptığı alıntılar ve nakillerde, onun bu eserinin hem içerik hem de metodolojik etkilerini görmek mümkündür. Onu asıl farklı kılan yönü ise, Muʽtezilî ve Mürciî fikirleri aynı anda benimsemesi, büyük günah sahipleri ve vaîd konularında kendine özgü bir söylem geliştirebilmesidir. Muʽtezile gibi güçlü bir düşünce geleneği içinde yetişmesine rağmen mezhebine ve hocası Nazzâm’a muhalefet edebilmesi ve ayrıca ircâ doktrinini kabul etmesine rağmen farklı bir iman tanımı geliştirebilmesi onu özgün ve entelektüel bir şahsiyet olarak ön plana çıkarmaktadır. İman tanımındaki farklılığı ise tekfir konusunda daha mutedil bir yaklaşımı temsil etmesi bakımından önemlidir. Zira o, imanın tanımı ve tekfirin şartları ile ilgili Kur’an ve sünneti esas alarak kuşatıcı bir çerçeve çizmiş, bu şekilde Müslümanların birliğini muhafaza etmeye çalışmıştır. Kur’an ve sünnette açıkça yer almayan tartışmalı hususların inkârını ise tekfir sebebi olarak değerlendirmemiştir. İbn Şebîb, bu tavrıyla toplumsal barışın ve özgür düşüncenin temini hususunda önemli bir yaklaşım sergilemiştir. Bu makalede İbn Şebîb’in hayatı, ilmi kişiliği ve kelâmî görüşlerine ilişkin Muʽtezilî kaynaklar ve makâlat türü eserlerde yer alan tüm bilgiler bir araya getirilerek tahlil edilmiş; sonrasında bu verilere dayanarak onun kelâm düşüncesi yeniden inşa edilmeye çalışılmıştır. Buradan hareketle de, Müslüman düşünce tarihinde İbn Şebîb’i farklı ve özgün kılan hususlara ilişkin tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır.

A Scholar Between Muʽtazilah and Murji’ah: Muḥammad b. Shabīb and his Theological Views

Muʽtazilah is one of the kalām schools in which intellectual freedom is seen the most and therefore divergences within the sect are the most common. Although al-usûl al-ḥamsa/five principles constitute the main framework on which Muʽtazilah has agreed, opposing ideas have emerged within the sect on the principles of ʽadl (divine justice) and al-manzilah bayna al-manzilatayn and on the issues of nature and imamah. As a matter of fact, Muʽtâzilī scholars wrote many refutations to each other on the disputed issues. One of those who have opposing views within the Muʽtazilah is Muḥammad b. Shabīb al-Baṣrī (d. mid 3rd/9th century), who lived between the end of 2nd and the middle of the 3rd century of hijra. Ibn Shabīb is one of the students of Ibrāhīm Ibn Sayyār al-Naẓẓām (d. 231/845), who was one of the leading scholars of Muʽtazilah. He initially opposed the principle of al-manzilah bayna al-manzilatayn, while he was Muʽtezilî, and accepted the Murji’ah approach on this issue. However, after he accepted the idea of irjā’, he continued his loyalty to Muʽtazilah with regard to the principles of tawhīd (divine unity) and ʽadl. Ibn Shabīb, who had a theological assembly of his own and is respected by the people in Baṣra, was an important scholar who stands out with his comprehensive knowledge of religious and philosophical schools of his time. In the doxographical tradition, his adoption of Murjī’ ideas is generally emphasized, except that he has not been referred to much. However, when the sources of kalām are examined meticulously, it is understood that he influenced many Muslim theologians with his works and views and that he was a source for them regarding many topics. The most important reason for this is that he was one of the first scholars to defend the Islamic belief against various philosophical and religious movements. Naturally, this situation provided him with a wide knowledge of religious and philosophical trends. Considering the quotations made from him, it is understood that he recorded this accumulation in a doxographical work. Another remarkable feature of Ibn Shabīb is that he was one of the first scholars to write in the genre of Kitāb al-Tawhīd. It is possible to see both contextual and methodological effects of this work in the quotations and narratives of Al-Māturīdī's book with the same name. What makes him different is that he adopts Muʽtazilī and Murjī’ ideas at the same time and develops a unique discourse on the subjects of grave sins and waʽīd (divine warning). Although he was raised in a strong tradition of thought such as Muʽtazilah, his ability to oppose his sect and his teacher Al-Naẓẓām and also to develop a different definition of faith despite accepting the doctrine of irjā’, makes him stand out as an original and intellectual personality. His different definition of faith is important in that it represents a more moderate approach to the issue of takfīr. For, he drew an encompassing framework based on the Quran and the Sunnah regarding the definition of faith and the conditions of takfīr, thus, he tried to preserve the unity of Muslims. He did not consider the denial of controversial issues that are not explicitly included in the Quran and Sunnah as a reason for takfīr. With this attitude, Ibn Shabīb took an important approach in ensuring social peace and free thought. In this article, all the information contained in Muʽtazilī sources, and doxographical works related to the life, scientific personality and theological views of Ibn Shabīb are gathered and analyzed, and then his theological thought is reconstructed based on these data. From this point of view, identifications and evaluations have been made regarding the issues that make him different and unique in the history of Muslim thought.

Keywords:

Kalām, Muʽtazilah, Murjiʽah, Muḥammad b. Shabīb, Murtakib al-kabīra (Committter of a grave sin) Waʽīd (Divine warning),

PDF

___

Akın, Murat. Basra ve Bağdat Ekollerinin Görüş Ayrılıkları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefilik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniver-sitesi, Doktora Tezi, 2018.
Ateşyürek, Ahmet. Ebû Mansûr El-Mâturîdî’nin Fikrî Arka Planı. Çorum: Hitit Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
Bağdâdî, Abdülḳâhir el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. M. Osman el-Huşt. Kahire: Mekbetü İbn Sina, 1988.
Bağdâdî, Abdülḳâhir el-. Uṣûlu’d-dîn. thk. A. Şemseddin. Beyrut: Dar’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
Barlak, Muzaffer. “Mu‘tezile’de Ma‘dûm Anlayışı: Ebû Reşîd En-Nîsâbûrî Örneğinde Bir İncele-me”. Eskiyeni 41 (2020), 653-678. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.763019
Bebek, Adil. “Muhammed b. Şebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/573-575. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Câḥiz, Ebû Osman el-. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Mek-tebetü’l-Hanci, 1998.
Câḥiz, Ebû Osman el-. el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1990.
Cüşemî, Ḥâkim el-. ʿUyûnü’l-mesâil fi’l-uṣûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire : Darü’l-İhsan, 2018.
Çelebi, İlyas. “Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām. Leiden: E.J. Brill, 1994.
Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min şüyûḫi’l-Mu’tezile İbrâhim b. Seyyâr en-Naẓẓâm ve arâuhü’l-kelâmiyyeti’l- felsefiyye. Kahire: Dârü’n-Nedim, 1989.
Ebû Temmâm, el-İsmâʿilî. Bâbü’ş-şeyṭân min kitâbi’ş-şecere. ed. Wilfred Madelung - Paul E. Walker. Leiden: Brill, 1998.
Ess, Josef van. “Muḥammad b. ʿAbd Allāh, called Ibn S̲h̲abīb”. Encyclopaedia of Islam. Erişim 25 Mayıs 2020. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_8836
Ess, Josef van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. çev. Gwen-dolin Goldbloom. 4 Cilt. Leiden: Brill, 2019.
Eşʻarî, Ebu’l-Hasan el-. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn ve iḥtilâfü’l-muṣallîn. haz. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. YEK Yayınları, 2019.
Ḫayyâṭ, Ebu’l-Ḥüseyn el-. el-İntiṣâr ve’r-redd ʻalâ İbni’r-Râvendî el-mülḥid. thk. Henrik Samuel Nyberg. Beyrut: İdaretu Ma’hedi’l-Edebi’ş-Şarkıyye, 1957.
İbn Ḥazm, Ebû Muhammed. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-niḥal. nşr. H. İbrahim Bulut. İstan-bul: YEK Yayınları, 2017.
İbn Metteveyh. et-Teẕkire fî ahḥâmi’l-cevâhir ve’l-aʻrâḍ. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1975.
İbn Teymiyye. Mecmûʽatü’l-fetavâ. Riyad: Dârü’l-Vefâ, 2005.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabaḳâtü’l-Mu’tezile. Beyrut, 1987.
İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec. Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran, 1971.
Kâdî Abdulcebbâr. Tes̱bîtü delâilü’n-nübüvve. haz. M. Şerif Eroğlu-Ömer Aydın. İstanbul: YEK Yayınları, 2017.
Kâdî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-’adl. thk. Emin el-Huli. Kahire, 1963.
Kâdî Abdülcebbâr. Faḍlü’l-i’tizâl ve tabaḳâtü’l-Mu’tezile. nşr. Fuad Seyyid. Tunus: Darü’t-Tunisiyye, 1974.
Kâdî Abdülcebbâr. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. nşr. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: YEK Yayınları, 1. Basım, 2013.
Kaʻbî, Ebu’l-Ḳâsım el-Belḫî el-. Kitâbü’l-Maḳâlât. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayın-ları, 2019.
Kılavuz, Ulvi Murat. Kelâm’da Kozmolojik Delil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Koloğlu, Orhan Şener. “Behşemiyye-İhşidiyye Çekişmesi : Kısa Bir Tarihsel İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2009), 285-298.
Kutlu, Sönmez. “Mürcie Mezhebi: Doğuşu, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/ (2002), 168-210.
Mâtürîdî, Ebû Manṣûr el-. Kitâbü’t-Tevḥîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Mesʽûdî, Ali b. Hüseyin el-. Kitâbü’t-Tenbîh ve’l-işrâf. Leiden: Brill, 1893.
Nesefî, Ebu’l-Muʻîn en-. Tabṣiratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Claud Salame. Dımaşk: el-Ceffan ve’l-Cabi, 1993.
Nîsâbûrî, Ebû Reşid en-. el-Mesâil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. Beyrut: Ma’hedü’l-İnmai’l-Arabi, 1979.
Özerol, Mehmet Fatih. “Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları”. Kilitbahir 16 (2020), 121- 143.
Pessagno, J. Meric. “Muhammed b. Şebîb’in Düşüncesinin Yeniden İnşası”. çev. Ayşe Nur Güdek-li. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i III. ed. Recep Alpyağıl. 1270-1286. İstan-bul: İz Yayıncılık, 2016.
Pessagno, J. Meric. “The Reconstruction of the Thought of Muḥammad Ibn Shabīb”. Journal of the American Oriental Society 104/3 (1984), 445-453.
Rudolph, Ulrich. Al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarqand. çev. Rod-rigo Adem. Leiden: Brill, 2015. Süt, Abdulnasır. Basra ve Mu’tezile. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
Şehristânî, Ebu’l-Fetḥ eş-. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Ebû Ali Mehnâ - Ali Hasan Fâʻûr. Dârü’l-Maʻrife, 1993. Şeyh Müfîd. Evâilü’l-maḳâlât. Dârü’l-Müfîd, Beyrut., 1993.
Tevḥîdî, Ebû Ḥayyân et-. el-Beṣâir ve’ẕ-ẕeḫâir. thk. Vedat el-Kadi. Beyrut: Dârü Sadır, ts.
Thomas, David. “Muḥammad ibn Shabīb”. Christian-Muslim Relations. ed. David Thomas vd. 713-716. Leiden: Brill, 2009.
Tritton, Arthur Stanley. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: AÜİF Yayınları, 1983.
Ulutaş, Yasin. “Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd Adlı Eseri Bağlamında Muhammed İbn Şebîb el-Basrî’nin Kelâmî Görüşleri”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 211-232.