HADİS USULÜNDE RÂVİ VE RİCAL TENKİDİNİN TEOLOJİK TEMELLERİ

Bu makalemizde, Türkçede “eleştiri” kelimesiyle eş anlamlı olup, çoğu zaman olumsuz çağrışım yapan “tenkit” kelimesinin Hadis Usulündeki karşılığı olan “rical tenkidi” konusunun teolojik kökenlerini inceledik. Esasen İslâm toplumu tenkit zihniyetiyle oldukça erken bir devirde tanışmış; özellikle Kur’an ve Hz. Peygamber eleştirel bakışın en güzel örneklerini sunarak adeta sahabeye bunun dersini vermiştir. Gerek ayetlerde gerekse Hz. Peygamber’in hadis ve sünnetlerinde pek çok konunun eleştirel biçimde ele alındığı tespit edilmiştir. Hatta zaman zaman Allah tarafından Rasûlullah’ın ya da sahabenin bazı davranışlarının bile tenkitten kurtulamadığı dikkat çekmektedir. Diğer taraftan, Allah Teâlâ’nın ve onun kutlu elçisinin tenkitte hiçbir zaman hakkaniyetten ayrılmadığı görülmektedir. Zira Kur’an ve Hz. Peygamber zaman zaman tenkide konu olan davranışları nedeniyle müşrikleri, kâfirleri, münafıkları, Yahudi ve Hristiyanları tenkide tâbi tutmuştur ancak bu tenkit uygulamaları çok güzel bir şekilde gerekçelendirilmiştir. Daha sonraki devirlerde ise sahabenin kendi aralarında bu tenkit zihniyetini en güzel biçimde işlettiği anlaşılmaktadır. Hadis tarihinde özellikle hicrî birinci asrın ortalarından itibaren gündeme gelmeye başlayan “fitne” sonrasında hadis rivayetlerinde bir zorunluluk halini alan sened/isnâd kullanımı vasıtasıyla rical tenkit faaliyetleri de görülmeye başlamıştır. Öyle ki, Hadis ilmiyle başlayan bu rical tenkidi yine aynı alanda cerh-ta‘dil ilmi şeklinde kendini göstermiş ve sahabe hariç Rasûlullah’tan hadis rivayet eden bütün insanlar bu tenkitten payına düşeni almıştır. Sahabe ise birbirleri tarafından “adalet” yönünden değilse de “zabt” yönünden tenkide tâbi tutulmuştur. Hadis tarihinde işletilen bu tenkit faaliyetinin dünyada bu çapta bir benzerini görmek ya da gösterebilmek ise bizce mümkün değildir. Netice-i kelâm, tarihte çok güzel bir şekilde işletilmiş olan tenkit zihniyetine günümüz Müslümanları olarak bizler de her zamankinden çok daha muhtacız. İslâm ümmetini tekrar eski ihtişamlı zamanlarındaki gibi şaha kaldıracak asıl ruhun bu tenkidî bakış açısından geçtiğine inanıyoruz. Bunun için de tarihte daha çok Ehl-i Rey tarafından temsil edilen ve hem naslara hem de akla gereken önemi veren HanefîMâtürîdî çizgisini takip etmenin faydalı olacağına inanıyoruz.

RÂWI IN HADITH METHODOLOGY AND THEOLOGICAL BASICS OF RIJAL CRITICISM

In this article, we have examined the theological origins of the “rijal criticism” in the Hadith Methodology, which is the equivalent of the word “tankid”, and synonymous with the word “criticism” in Turkish and often used in a negatively. Essentially, the Islamic society met the “critical mentality” at a very early age; especially the Qur’an and the Prophet Muhammad gave the best examples of the critical view and gave its lesson to the Sahaba. It was determined that many issues were critically handled both in the verses of the Qur’an and in the hadiths and Sunna’s of the Prophet. Even, it is noteworthy that sometimes the behavior of the Messenger of Allah or the Sahaba could not get rid of criticism by Allah. On the other hand, it is seen that Allah and his blessed messenger never left rightness in criticism. Because the Qur’an and the Prophet occasionally subjected the polytheists, disbelievers, hypocrites, Jews and Christians to criticism because of some their behaviors, however, these criticism points have been very well justified. In the later periods, it is understood that the Sahaba operated this criticism mentality in the best way among themselves. “Rijal criticism” came to the agenda in the history of the hadith through the use of “sanad”, which became a necessity to use in hadith narrations, especially after the “fitnah” that began to emerge from the middle of the first hijri century. So this rijal criticism, which began with the knowledge of Hadith, has again shown itself in the form of the knowledge of “Jarh-Ta‘dil” in the same area, and all the people who narrated any hadith from the Messenger of Allah, except for the Sahaba, took their share from this criticism. But the Sahaba were criticized by each other in terms of “zabt” (memory power), not in terms of “adâlah” (righteousness). According to us, it is not possible to see or show a similarity of this criticism activity in the history of the Hadith, in this scale in the world. As a result, we, as Muslims of today, need much more than ever before the criticism mentality, which has been very well run in history. We believe that the real spirit that will raise the Ummah of Islam again as in their old glory in the past passes from this “critical point of view”. For this, we believe that the Hanafi-Maturidi perspective, which was represented by Ahl al-Ray in history and gave importance to both the nasses (Qur’an and Sunnah) and the mind (reason/wisdom), will be useful

PDF

___

Abdurrezzak Ebû Bekr b. Hemmâm es-San‘ânî, Tefsîru’l-Kur’ân, thk. Mustafa Müslim Mu hammed, I-II, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1410.
Abdurrezzak, Ebû Bekr b. Hemmâm es-San‘ânî, Musannef, thk. Habîbürrahman el-A‘zamî, I X, el-Meclisü’l-İlmî Beyrut 1392/1972.
Ağırman, Cemal, “Müksirûn”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 534.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî, Müsned, thk. Şu‘ayb el-Arnaût, I-XL, Müesse setü’r-Risâle, Beyrut 1420/1999.
Algül, Hüseyin, “Emîn”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1995, XI, 111.
Âlu Humeyd, Sa‘d b. Abdullah, Şerhu Nuhbeti’l-fiker, Dâru Ulûmi’s-Sünne, yy., 1419.
Âşık, Nevzat, Sahabe ve Hadis Rivayeti (Tahammül, Nakil ve Tenkidleri), Akyol Neşriyat, İzmir 1981.
Aynî, Bedreddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed, Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I,XXV, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim, Dîvânü Zî’r-Rumme şerhu Ebî Nasr el-Bâhilî rivâyetü Sa‘leb, thk. Abdülkuddûs Ebû Salih, I-III, Müessesetü’l-Îmân, Cidde 1982/1402.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn, el-Esmâ ve’s-sıfât, thk. Abdullah b. Muhammed el Hâşidî, Mektebetü’s-sevâdî, I-II, Cidde ts.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, thk. Mustafâ Dîb el-Buğâ, I-VII, Dâru İbn Kesîr-Yemâme, Beyrut 1993.
Çağrıcı, Mustafa, “Fitne”, DİA, XIII, ss. 156-159, İstanbul 1996.
Çeker, Huzeyfe, “Hanefi Mezhebinin Fıkıh Silsileleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 19, 2012, ss. 163-201, s. 164.
Cezâirî, Tahir, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser, thk. Abdülfettah Ebû Gudde, I-II, Mektebü’l matbûât el-İslâmiyye, Halep 1416/1995.
Dârimî, Abdullah b. Abdirrahman, Sünen (Müsnedü’d-Dârimî), thk. Huseyn Selim Esed ed Dârânî, I-IV, Dâru’l-Muğnî, Riyad 2000.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, thk. Şu‘ayb el-Arnaût-Mu hammed Kâmil Karabelli, I-VII, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Dımaşk 2009.
Ebû Yusuf, Ya‘kub b. İbrahim el-Ensârî, Kitâbü’l-âsâr, thk. Ebü’l-Vefâ, Dâru’l-Kütübi’l-İl miyye, Beyrut 1355.
Er, Rahmi, “Tenkit”, DİA, XL, ss. 458-461, İstanbul 2011.
Erul, Bünyamin, “Sahabe Döneminde “Tekzib” Olgusu ve Tekzibin Mahiyeti: Rivayetlerdeki
Tekzîb İfadelerinin Anlamı Üzerine Bir İnceleme”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, cilt: XXXIX, ss. 455-489.
Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1999.
Erul, Bünyamin, “Cehâletu’r-Râvî” Açısından Sahâbînin Durumu”, İslâm Medeniyetinin Ku rucu Nesli Sahâbe: Sahâbe Kimliği ve Algısı, Tebliğ ve Müzâkereler, Tartışmalı İlmî Top lantı, 27-28 Nisan 2013, 2013, ss. 167-184.
Esen, Muammer, “Peygamberlik (Nübüvvet) ve Peygamberler”, Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası,
Ed. Şaban Ali Düzgün, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2011, ss. 84-99.
Evgin, Abdulkadir, “Hadis’e Dayalı Bazı Problemlerin Günümüze Yansımaları”, Dinî Araştır malar, 2002, cilt: V, sayı: 13, ss. 177-186
Eyüpoğlu, Osman - Kurt, Niyazi, “İtaat Kavramının Gerekçeleri Açısından Kur’an’ın Eleştirel Düşünceye Bakışı”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2019 Cilt: 19 Sayı:2, ss. 347-378.
Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Neysâbûrî, Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs, Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1397/1977.
Halife b. Hayyât, Ebû Ömer el-Leysî el-Usfurî, Târîhu Halife b. Hayyât, thk Ekrem Ziya el Umerî, Dâru’l-Kalem-Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1397.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Ali el-Bağdâdî, el-Câmi‘u li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘, thrc.-tlk., Ebû Abdirrahman Salah b. Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beytur 1417/1996.
Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. ez-Zübeyr el-Mekkî, Müsned, thk. Habiburrahman el-Aʻzamî, I-II, Beyrut-Kahire ts.
İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdilmelik el-Kurtubî, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim, I-X, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1423/2003.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir b. Abdillah el-Kûfî, Kitâbu’l-musannef fîl-ehâdîs ve’l-âsâr, I-VII, Ri yad 1409.
İbn Ebi’d-Dünya, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, Sıfatü’n-nâr, thk. Muhammed Hayri Ra mazan Yusuf, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1997
İbn Ebî’l-Avvâm, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed es-Sa‘dî, Fedâilü Ebî Hanîfe ve ahbâruhû ve menâkıbuhû, thk. Latifurrahman el-Behrâicî, el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, Mekke 1431/2010.
İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XIII, Dâru’l-Ma‘rife, yy. 1379.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa‘îd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî, el-Muhallâ, I-XI, İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, Mısır 1348.
İbn Hişam, Abdülmelik b. Eyyub el-Hımyerî, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Taha Abdurrauf Sa‘d, I-VI, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, thk. Sami b. Muhammed Selâme, I-VIII, Dâru Taybe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1420/1999.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, Sünen, thk. Muhammed Fuâd Abdül bâkî, I-II, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Kahire ts.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut ts.
İbn Receb, Zeynüddin Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Şihab, Fethu’l-bârî, thk. Ebû Muaz Tarık b. Ivazullah, I-VI, Dâru İbni’l-Cevzî, Dimam 1422.
İbnü’s-Salah, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman, Mukaddime-Ulûmu’l-hadîs, thk. Abdullatif el Hümeym- Mahir Yasin el-Fahl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1423/2002.
İbnü’s-Sâ‘âtî, Muzafferuddin Ahmed b. Ali, Mecma‘u’l-bahreyn ve mülteka’l-neyyirayn, I-II, 1423/2003.
İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan Zeyyat vd., el-Mu‘cemü’l-vasît, I-II, Dâru’d-Da‘ve, ts., y.y.
İmam Muhammed, Ebû Abdillah b. Hasen eş-Şeybânî, Kitâbü’l-Asl, I-XII, thk. Muhammed Boynukalın, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1433/2012.
İzzetbegoviç, Aliya, Özgürlüğe Kaçışım-Zindandan Notlar, çev. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
Karadaş, Cağfer, “Semerkand Hanefî Kelam Okulu Mâtürîdîlik -Oluşum Zemini ve Gelişim Süreci”, Usûl- İslam Araştırmaları, Sayı: 6, Temmuz-Aralık 2006, ss. 57-100.
Karahan, Abdullah, “İbn Hazm’ın Râvi Tenkidinde Eleştirilen Yönlerinin Onun Tenkitçi Kim liğine Etkisi- el-Muhallâ Çerçevesinde Değerlendirme -”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fa kültesi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 1, 2007, ss. 121-152.
Keskin, Yusuf Ziya, “İbn Ebî Hâtim (v. 327/938) ve el-Cerh ve’t-ta‘dil’indeki Metodu”, Harran İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, cilt: VII, sayı: 1, ss. 5-29.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Ahmed el Berdûnî, I-XX, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1384/1964.
Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdilmelik, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, thk. Abdülhalim Mah mud-Mahmud b. eş-Şerif, I-II, Dâru’l-Me‘ârif, Kahire ts.
Kuzudişli, Bekir, “Men Kezebe Aleyy...” Hadisi ve Lâfzen Mütevâtir Meselesi, Marife: Dini Araş tırmalar Dergisi, 2007, cilt: VII, sayı: 1, ss. 137-166.
Muhammed b. Abdirrahman el-Humeys, eş-Şerhu’l-müyesser ale’l-fıkheyni’l-Ebsat ve’l-Ekber el-Mensûbeyn li Ebî Hanîfe, Mektebetü’l-Furkân, el-İmârâtü’l-Arabiyye 1419/1999.
Münâvî, Abdurrauf Zeynüddin b. Muhammed, el-Yevâkît ve’d-dürer fî şerhi Nuhbeti İbn Hacer, thk. el-Murtazî ez-Zeyn Ahmed, Mektebetü’r-Rüşd, I-II, Riyad 1999.
Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc en-Neysâbûrî, Sahîhu Müslim, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, I-V, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1412/1991.
Naim, Ahmed, Sahih-i Buhari Muhtasarı-Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Sekizinci Baskı, Di yanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1984.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu‘ayb, Sünen, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, I-IX, Mek tebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, Halep ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l beşîri’n-nezîr fî usûli’l-hadîs, thk. Muhammed Osman el-Huşt, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1405/1985.
Râmhürmüzî, el-Kâdî Hasen b. Abdirrahman, el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ‘î, thk. Muhammed Acâc el-Hatîb, Dârü’l-Fikr, Birinci baskı, Beyrut 1391/1971.
Süfyan es-Sevrî, Ebû Abdillah b. Sa‘îd b. Mesrûk, Tefsîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1403.
Şâfi‘î, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris, el-Ümm, I-VIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1393.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, thk. Ahmed Muham med Şakir, I-XXIV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1420/2000.
Tatlı, Bekir, Mimari Hadisleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2012.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünenü’t-Tirmizî, thk. İbrahim Atve İvaz, I-V, Şirketü Mek tebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, Kahire 1395/1975.
Topçu, Nurettin, Yarınki Türkiye, Dergâh Yayınları, İstanbul 1999.
Tsiligkir, Chamnti (Hamdi Çilingir), “Hanefilere Göre Haberin Kıyasa Aykırı Olması Duru munda Râvinin Fakih Olma Şartı”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 21 (2010/1), ss. 69-83.
Üzüm, İlyas, “Rec‘at”, DİA, XXXIV, ss. 504-506.
Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, Kitâbü’l-Meğâzî, thk. Marsden Johns, I-III, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, ts.
Yücel, Ahmet, “Sika”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII, ss. 175-176.
Yücel, Ahmet, Hadis Usulü, MÜİF Yay., 2. Baskı, İstanbul 2011.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed, Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, I XL, Dâru’l-Hidâye, ts.
Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah, el-İcabe li-îradi ma isted rekethu Aişe ale’s-sahabe, thk. M. Bünyamin Erul, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2004/1425.
Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, çev. düz. Bünyamin Erul, 2. bs. Kitabiyat Yayınları, Ankara 2002.
Zürkânî, Muhammed b. Abdilbâkî b. Yusuf, Şerhu’z-Zürkânî alâ Muvattai İmam Mâlik, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1411.