Yusuf EŞİT

FIKIH USÛLÜNDE İCMÂ EHLİYETİ TARTIŞMALARI

“Müslüman müctehidlerin şer‘î bir konuda ittifak etmeleri” olarak tanımlanan icmâ fıkıh usûlü delilleri arasında şeref sırası sünnetten sonra, kuvvet sırası Kitaptan önce olan ve kesin bilgi sağlayan bir delildir. İcmâın kesin bilgi kaynağı oluşunun altında ümmetin tümünün yanılmazlığı inancı yatmaktadır. Ümmetin masum kabul edilmesi beraberinde icmâ ehlinin kim olduğu problemini getirmiştir. Ümmetin tüm fertlerinin, sadece bilginlerin ve belirli konularda uzman olan bilginlerinin onay ve muhalefetinin icmâın in‘ikâdında etkisi usûlcüler tarafından tartışılmıştır. Bu tartışma problemin bilgiye dayalı olan kısmı ile ilintilidir. Bu noktada kimi usûlcüler ümmet lafzının ifade ettiği umûm gereği icmâda âvâmın da onayının gerektiğini savunurken çoğunluk usûlcüler ise âvâmın ne onay ne ede hilâfının icmâda etkisi olmadığını ileri sürmektedirler. Çoğunluk usûlcülere göre icmâ müctehidlerin ittifakı ile tahakkük eder. Kimileri sadece herkesçe bilinen konularda âvâmın onayını gerekli görerek mevzu bahis problemi aşmaya çalışmışlardır. Böylelikle uzmanlık gerektiren konularda âvâm, müctehidlere tabi olması gerektiğinden müctehidlerin ittifakı aynı zamanda dolaylı olarak ümmetin ittifakı anlamına gelmektedir. Herkesin bilmek zorunda olduğu konularda ise âvâmın da onayı aranarak problem “bilme” üzerine dayandırılarak çözülmeye çalışılmaktadır. Müctehidlerin onay ve hilâfının icmâda etkisinde tartışma olmamakla beraber belli konularda uzman olanların icmâda onayları usûlcüler nezdinde tartışılmıştır. Kelamcıların, usûlcülerin, muhaddis ve benzerlerinin icmâ ehliyeti bu bağlamda ele alınmıştır. Fukahâ usûlcüleri fıkıh usulü bilme üzerinden meseleyi ele alarak mihenk taşı niteliğindeki şartı dile getirmiş, bu şartın eksik olduğu kimseleri icmâ ehli saymamışlardır. Mütekelimîn usûlünde de benzer tartışma kendisini fürû‘u ezbere bilme ile usûlü bilme üzerinde meydana gelmiştir. Ancak her iki ekolde de ortak olan husus kelamcı, muhaddis vb.lerinin fıkıh ve fıkıh usulünü bilmemelerinden ötürü icmâ ehli olmadıklarının ifade edilmesidir. Bununla beraber meseleyi ictihad bağlamında ele alan Cüveynî (ö. 478/1085) ictihâd ehliyetine haiz kimselerin uzman olduğu ilimi dikkate almaksızın icmâ ehli olduğunu, bu ehliyetin yoksun olduğu kimselerin uzman olduğu ilim dalının ehemmiyetinin olmadığını ve icmâ ehlinden olmadığını belirtir. Problemin diğer kısmını ise adalet oluşturmaktadır ki fasık ve bidatçi bir müctehidin onay ve muhalefetinin icmâda etkisi bu bağlamda ele alınmaktadır. Usûlcüler icmâ ehliyetinin ictihâd ehliyeti ile bağlantılı olarak fetvâsı makbul olan müctehid için aranan ictihâd ve adalet şartlarını icmâ ehli için de ileri sürmektedirler. Biz de bu çalışmamızda icmâ ehlinin kimler olduğunu klasik usûl kaynakları çerçevesinde ele alıp ehil sayılmayanların muhalefetine rağmen oluştuğu iddia edilen birkaç icmâ örneğini zikredeceğiz. Anahtar Kelimeler: Fıkıh Usulü, İcmâ, Müctehid, Âvâm, Fasık

Anahtar Kelimeler:

İcmâ, Müctehid, Avâm

PDF

___

Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed, Keşfü’l-esrâr: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, y.y t.y.
Amidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî, el-İhkâm fi usûli’l-ahkâm. Dârü’s-Sümay‘iyye, Riyâd t.y.
Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd eş-Şâfiî, Hâşîyetü’l-Attâr alâ Şerhi el-Celâl el-Mahallî alâ Cem‘i’l-cevâmi, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut t.y.
Bâcî, Ebü'l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî, Kitâbü’l-işârât fi ma‘rifeti’l-usûl ve’l-vicâze fî ma‘ne’d-delîl, thk. Muhammed Ali Ferkus, Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut t.y.
Bennanî, Abdurrahman b. Cadullah. Hâşiyetü el-‘Allâme el-Bennânî ‘ala Şerhi’l-Mahhalî ‘ala Metni Cem‘i’l-cevâmi‘, Dârü’l-fikr, Beyrut t.y.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl, thk. ‘Uceyl Câsim en-Nemşî, Vizâretü’l-Evkâf ve’Şuûni’l- İslâmiyye, Kuveyt 1414/1994.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf, Kitâbu’t-telhîs fi usûli’l-fıkh, thk. Abdullah Cülem en-Nibâlî v.diğr., Dâru’l-Beşâiri’l‑İslâmiyye, Beyrut 1996.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf, Nihâyetü’l-matlab fi dirâyeti’l-mezheb, thk. Abdülazim ed-Dîb, Dârü’l-Minhâc, y.y 1428/2007.
Debbûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullâh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ, Takvîmü’l-edille, thk. Halil Muhyiddin el-Meys, Dârü Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2001.
Dönmez, İbrahim Kafi, “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2000.
Ebü’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib, el-Mu‘temed fi usûli’l-fıkh, thk. Halil el-Meys, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1403.
Ebyârî, Ali b. İsmâil, et-Tahkîk ve’l-beyân, thk. Ali b. Abdirrahman Bessâm el-Cezâirî, Dârü’d-Diyâ’, Kuveyt 2011.
Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî, el-Ğürerü’l-Behiyye fi şerhi’l-Behceti’l-verdiyye, El-Matbaatü’l-Meymeniye, y.y t.y.
Eşit, Davut, Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2019.
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Mustasfâ, thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşafî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y 1993.
Gazzâlî. Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Menhûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1419/1998.
İbn Abidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî, Reddü’l-Muhtâr ala’d-Dürri’l-muhtâr, İkinci Baskı, Dârül’l-Fikr, Beyrut 1412/1992.
İbn Firkâh, Ebû Muhammed Tâcüddîn Abdurrahmân b. İbrâhîm b. Sibâ‘, Şerhü’l-Varkât, thk. Sâre Şâfî el-Hâcirî, Dârü’l-Beşâiri’l-İslamiyye, y.y t.y.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî, “Mukaddime fi nuket min usûli’l-fıkh”, Mecmu‘u resâil min usûli fıkh, Matbaatü’l-ehliyye, Beyrut 1906/1324.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî, Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî İmam Ehli Sünne, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire 2005.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî, Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 1423/2002.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî, Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, İkinci Baskı, Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, y.y t.y.
İbn Süreyc, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer el-Bağdâdî, Kitâbü’l-vedâi‘ li mansûsi’ş-şerâi‘, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr: 1502.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî, Fethü’l-kadîr, Dârü’l-Fikr, y.y t.y.
İbnü’l-Kattân, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Abdilmelik el-Kutâmî el-Fâsî, el-İkna‘ fi mesâili’l-icma‘, thk. Hasan Fevzî es-Sa‘idî, el-Farûk el-Hadîse li’t-Tab‘i ve’n-Neşr, y.y. 2004.
İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî, Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâcü’l-usûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
Keleş, Ekrem, İslam Hukukunun Kaynağı Olarak İcma, Basılmamış Doktora Tezi, Anakara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh, el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân, thk. Ahmed el-Berdûnî v.diğr., İkinci Baskı, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1964/1384.
Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî, el-Bedrü’t-tâli‘ fi halli Cem‘i’l-cevâmi‘, Müessesetü’r-risâle, Beyrut 2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Hâvî’l-kebîr, thk. Ali Muhammed Muavvad v.diğr., Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1419/1999.
Nas, Taha, “İcmâ Teorisi ve Bakıllânî’nin Etkisi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/30 (2014), 17-53.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Minhâc şerhu Sahihi Müslim, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1392.
Nevevî. Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Mecmu‘, Dârü’l-Fikr, y.y t.y.
Pekcan, Ali, Klasik Usûl Düşüncesinde İcma Doktrini, Yediveren Kitab, Konya 2009.
Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm, Usûl el-Pezdevî (Kenzü’l-vüsûl ilâ maʿrifeti’l-usûl), Mir Muhammed Kütübhane, y.y t.y.
Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî, Mefâtîhü’l-ğayb (et-Tefsîrü’l-kebîr), Üçüncü Baskı, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut h.1420.
Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Mahsûl, thk. Taha Cabir Feyad el-‘Alvânî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1997.
Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed, Bahrü’l-mezheb, thk. Târık Fethî es-Seyyit, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y 2009.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî, Kavâti‘ü’l-edille fi’l-usûl, thk. Muhamed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfi‘î, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî, Lecnetu İhyâi’l-Meârifi’n- Nu’mâniyye, Haydarâbâd 1372/1952.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-Sübkî, Cem‘ü’l-cevâmi‘, İkinci Baskı, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003/1424.
Sübkî, Taceddin Abdülvahhâb b. Takkiyüddîn, Tabkâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ, thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî v.dğr., Hicr li’t-Taba‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, y.y 1413.
Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs, Cima‘u’l‑’ilm, Dârü’l-Asâr, Kuveyt 1423/2002.
Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. İshâk, Usûlü’ş-Şâşî, Dârü’l-Kitâbü’l-Arabî, Beyrut 1982.
Şirâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, el-Lüma‘, İkinci Baskı, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1924/2003.
Şirâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali b. Yusuf el-Firûzabâdî, Şerhü’l-lüma‘, Darü-Ğarbi’l-İslamî, Tunus 2008.
Taş, Aydın, “Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Ali el-Pezdevî'nin İcmâ Anlayışı", Şarkiyat ICSS’17 Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı, Diyarbakır 2017.
Taş, Aydın, Serahsî’nin İcmâ Anlayışı, Diyarbakır 2016.
Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî, el-Bahrü'l-muhît fî usûli'l-fıkh, Nşr. Ömer Süleyman Eşkar, Abdülkadir Abdullah Ani, Vizâretü'l-Evkâf ve'ş-Şuûni'l- İslâmiyye, Kuveyt 1988.