Von der Stadt zum Staat: Beitraege der Sumerer zur Geistesgeschichtlichen und Gesellschaftspolitischen Entwicklung im Alten Orient

Yüzyılı aşkın bir süredir İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Çivi Yazısı Arşivi’nde, İnsanlık Kültür Tarihi’nin kaynağı olarak son derece önemli olan ve yaklaşık 900 tabletten oluşan bir kolleksiyon yer almaktadır. Bu tabletler, Bağdat’ın yaklaşık 150 km güneyinde ve “Sümer” olarak adlandırılan bölgede yer alan eski adıyla Šuruppak, bugünkü Fara’da yapılan Alman kazılarında ortaya çıkmıştır. Bu zengin belgeler topluluğu, Sümerler’in M.Ö. 27. yüzyıldaki toplumsal ve dinsel oluşumlar üzerindeki etkisini göstermektedir. Bu etki ise, Eski Önasya’nın dışına çıkarak Klasik Dönem’e kadar devam etmiştir. Yazılı belgeler, Šuruppak kentinin yaklaşık sekiz kentten oluşan ve “Sümer Ülkesi” olarak adlandırılan bir birliğin üyesi olduğunu göstermektedir. Kuzeyde Kiš Kenti, güneyde ise Uruk/Kulab Kenti ile bölge, nehirler boyunca 170 km’yı geçen bir mesafeyi kapsamaktaydı. Kentler muhtemelen ortak görevleri ve çıkarları güden bir çeşit kıyı birliği oluşturuyordu. Šuruppak Kenti’nin komşularının ne şekilde organize edildiği konusu, bu erken döneme ait arkeolojik ve yazılı belgelerin eksikliği nedeniyle bilinmemektedir. Buna karşın Šuruppak’tan ele geçen yazılı belgeler sayesinde, kentin organizasyonu ve toplumsal yapılaşması hakkında önemli bilgiler edinmek mümkün olmuştur. Šuruppak idari yönden iki önemli merkeze sahipti: “saray” (= e2-gal) ve “kent” (=uru). Kentin içinde memurlar, görevliler ve zanaatkârlardan oluşan iyi geliştirilmiş bir sistem mevcuttu. Sarayın başında “kral” (=lugal) yer almakta ve Sümerler tarafından kendi dillerinden seçtikleri bir terim ile adlandırılmaktaydı. Buna karşın kentin başında, devralmış oldukları yerli “kent beyi” (=ensi2) bulunmaktaydı. Bu iki hiyerarşinin ne şekilde birbiriyle bağlandıkları bilinmemektedir. Genelde birbirinden bağımsız, yan yana bir oluşum kabul etsek de, idari yapılarda, örneğin loncalarda, geçişler; ticarette ise kesişmeler bile söz söz konusuydu. Fara-Metinleri Dönemi’nde; Sümer Bölgesi’ndeki kentlerin az çok eşit olduğunu kabul etmemiz gerekir. Bu dönemin hemen ardında, Kiš Kralı (=lugal) Mesalim’in iki kent beyi (= ensi2) arasındaki antlaşmazlığında üstlendiği yatıştırıcı rolü, kralın bölgeler üstü pozisyonunu göstermektedir. Krallığın bu dinamiği, özellikle dış siyasette ve askeri faaliyetlerde gelişmekte ve sonunda krallığın üstünlüğüne neden olmaktadır. Bu üstünlük Babil ve Assur’da devam ederek batıya doğru yayılım gösterir. Toplumsal-Siyasi gelişime paralel olarak, dinsel alanda ilgi çekici bir geçiş söz konusudur: Sümer öncesi tanrılar/tanrıçalar fonksiyonları göz önünde bulundurarak Sümerce olarak adlandırılıyor, cinsiyetleri ise devletin idari terimleri olan “lugal” (kral, bey) veya “nin” (kraliçe, beyçe) ekleriyle tespit ediliyor. Eşzamanlı olarak hayvan şeklindeki tanrı betimleri (theriyomorf tanrılar) insan şeklini almaktadır (antropomorf tanrılar). Bu süreç, ilk olarak Fara’da toparlanan tanrı listelerinde yansımaktadır. Bu listeler hangi tanrının bir külte ve kurbanlara layık olduğunu tespit etmek amacıyla kaydedilmişlerdir. Bu şekilde oluşan kural (kanon), sistematik düzeni itibarıyla birçok hanedanın kabul ettiği tanrılar âlemi (pantenon) için örnek olarak kabul edilmiştir. Bu süreç, tek tanrıcılığa (monoteizm) kadar Önasya Dinler Tarihi’nde hüküm süren, tanrı çiftlerin oluşmasına neden olmaktadır. Fara metinleri, M.Ö. 27 yy’da hem sonraki devlet oluşumunu, hem de Önasya’nın dinsel düşünüşünü belirgin olarak etkileyen bir modelin Šuruppak Kenti’nde geliştiğini göstermektedir.

PDF

___

Alberti, A. 1985 “A Reconstruction of the Abu Salabıkh God-List”, SEL 2: 3-23.

Alberti, A. 1994 s. Pomponio, F. 1994.

Alster, B. “Early Dynastic Proverbs and other Contributions to the Study of Literary Text from Abu Şalabıkh”, AfO XXXVIII-IXL: 1-51.

Bauer, J. 1998 „Der vorsargonische Abschnitt der mesopotamischen Geschichte“, OBO 160/1: 431-585.

Behrens, H. – H. Steible 1983 Glossar zu den altsumerischen Bau- und Weihinschriften (FAOS 6), Wiesbaden.

Deimel, A. 1922 Inschriften von Fara I: Liste der archaischen Keilschriftzeichen (WVDOG 40), Leipzig.

Deimel, A. 1923 Inschriften von Fara II: Schultexte aus Fara (WVGOG 43), Leipzig.

Deimel, A. 1924 Inschriften von Fara III: Wirtschaftstexte aus Fara (WVDOG 45), Leipzig.

Edzard, D.O. 1968 Sumerische Rechtsurkunden des III. Jahrtausends, München.

Heimpel, W. 2002 “The Lady of Girsu”, T. Abusch (ed.), Riches Hidden in Secret Places. Ancient Near Eastern Studies in Memory of Thorkild Jacobsen, Winona Lake-Indiana: 155-160.

Heinrich, E. – W. Andrae 1931 Fara. Ergebnisse der Ausgabungen der Deutschen Orient-Gesellschaft in Fara und Abu Hatab 1902/03, Berlin.

Jacobsen, Th. 1939 The Sumerian King List (AS 11), Chicago.

Jestin, R. 1937 Tablettes sumériennes de Suruppak. Paris.

Jestin, R. 1957 Nouvelles tablettes sumériennes de Suruppak. Paris.

Katz, D. 1987 “Gilgamesh and Akka: Was Uruk Ruled by Two Assemblies?”, RA 81: 105-114.

Krebernik, M. 1984 Bechwörungen aus Fara und Ebla (TSO 2), Hildesheim-Zürich.

Krebernik, M. 1986 „Die Götterlisten aus Fara“, ZA 76: 161-204.

Krebernik, M. 1998 „Die Texte aus Fara und Tell Abu Şalabıh“, OBO 160/1: 237-427.

Krecher, J. 1973 „Neue sumerische Rechtsurkunden des 3. Jahrtausends“, ZA 63: 145-271.

Mander, P. 1986 Il Pantheon di Abu Salabikh, Napoli.

Martin, H. – F. Pomponio – G. Visicato – A. Westenholz 2001 The Fara Tablets in the University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology (FaTUM), Bethesda-Maryland.

Pomponio, F. – G. Visicato – A. Alberti 1994 Early Dynastic Administrative Tablets of Şuruppak, Neapel.

Pomponio, G. 2001 s. Martin, H. 2001.

Sallaberger, W. 1999 „Ur III-Zeit“, OBO 160/3: 121-390.

Selz, G.J. 1993 Altsumerische Verwaltungsurkunden aus Lagas, Teil 2: Altsumerische Wirtschaftsurkunden aus amerikanischen Sammlungen (FAOS 15/2), Stuttgart.

Selz, G.J. 1998 „Über Mesopotamische Herrschaftskonzepte. Zu den Ursprüngen mesopotamischer Herrscherideologie im 3. Jahrtausend“, M. Dietrich - O. Loretz (eds.), Dubsar anta-men. Studien zur Altorientalistik. Festschrift für Willem H.Ph. Römer zur Vollendung seines 70. Lebensjahres (AOAT 253) Münster: 281-344.

Selz, G.J. 2000 “Five Divine Ladies: Thougts on Inanna(k), Istar, In(n)ina, Annunıtum, and Anat, and the Origin of the Title ‘Queen of Heaven’”, NIN, Journal of Gender Studies in Antiquity 1: 29-62.

Steible, H. 1982 Die altsumerischen Bau- und Weihinschriften, (FAOS 5/I-II). Wiesbaden.

1996 „Zur Traditionsbildung in den sumerischen Tempelliedern“, H.-J. Gehrke – A. Möller (eds.), Vergangenheit und Lebenswelt. Soziale Kommunikation, Traditionsbildung und historisches Bewusstsein (ScriptOralia 90), Tübingen: 61-78.

Steible, H. – F. Yıldız 1993 „Ki’engi aus der Sicht von Şuruppak. Eine frühdynastische Regio nach Fara zeitlichen Urkunden“, IstMitt 43: 17-26.

Steible, H. – F. Yıldız 2004 „Eine Erhebung im Landwirtschaftsamt von $uruppak“, H. Waetzoldt (ed.), Von Sumer nach Ebla und zurück (HSAO 9), Heidelberg: 293-303.

Steinkeller, P. 1992 Third-Millennium Legal and Administrative Texts in the Iraq Museum, Baghdad, Winona Lake-Indiana.

Steinkeller, P. 1993 “Early Political Development in Mesopotamia and the Origins of Sargonic Empire”, M. Liverani (ed), Akkad. The first World Empire. Structure, Ideology, Traditions (HANE/S – V): 107-129.

Steinkeller, P. 1999 “On Rulers, Priests and Sacred Marriage: Tracing the Evolution of Early Sumerian Kingship”, K. Watanabe (ed.), Priests and Officials in the Ancient Near East, Papers of the Second Colloquium on the Ancient Near East - The City and its Life held at the Middle Eastern Culture Center in Japan, Mitaka-Tokyo: 103-137.

Such-Gutiérrez, M. 2005-2006 „Untersuchungen zum Pantheon von Adab im 3 Jt.“, AfO 51: 1-44.

Visicato, G. 1994 s. Pomponio, F. 1994.

Visicato, G. 1995 The Bureaucracy of $uruppak. Administrative Centres, Central Offices, Intermediate Structures and Hierarchies in the Economic Documentation of Fara (ALASPM 10), Münster.

Visicato, G. 2001 s. Martin, H. 2001.

Waetzoldt, H. 1984 „‘Diplomaten’, Boten, Kaufleute und Verwandtes in Ebla“, L. Cagni (ed), Il Bilinguismo a Ebla, atti del convegno Internazionale (Napoli, 19-22 Aprile 1982), Napoli.

Westenholz, A. 2001 s. Martin, H. 2001.

Wilcke, C. 1996 „Neue Rechtsurkunden der Altsumerischen Zeit“, ZA 86: 1-67.

Yıldız, F. – H. Steible 2001 “Fara’dan yeni bir kurban listesi. $uruppak’daki Sumer Panteonu’nun oluþumu ile ilgili gözlemler”, Annual of the Archaeological Museums of Istanbul 17: 120-132.