Osmanlı Arkeolojisinin Tarihi: Arkeologların Kazmadığı Topraklar

Osmanlı arkeolojisi tarihi henüz el değmemiş, bakir bir alan olarak durmaktadır. Mevcut çalışmalar konuya dair kapsamlı bir değerlendirmeden yoksun olup, hâlihazırda bu konuda benimsenen söylemlere eleştirel bir tarzda yaklaşımı gerekli kılmaktadır. Özellikle Osman Hamdi Bey’in müdürlüğe getirilmiş olduğu 1881 yılı ve sonrasını kapsayan döneme ilişkin Müze-i Hümayun’un tarihçesi hakkında Türkçe dilinde yazılmış geniş bir tarih literatürü bulunmakla birlikte, Türkiye’de arkeoloji alanında yürütülen çalışmalar bugüne dek, gerek pratik zorluklardan gerekse ideolojik sebeplerden ötürü, Cumhuriyet dönemi öncesindeki arkeoloji tarihine mesafeli kalmıştır. Dolayısıyla anılan dönem, doğal olarak arkeologlardan oldukça farklı yaklaşım ve ilgi alanlarına sahip olan tarihçilerin yön verdiği bir tarih alanı olagelmiştir. Bu alandaki tarihyazımı ise daha ziyade Osman Hamdi Bey’e ve onun Osmanlı topraklarında yer alan eski eserlerin korunması yönündeki çabalarına eğildiğinden, birçoğu arkeoloji alanında çok daha derin bilgiye ve teknik uzmanlığa sahip olan pek çok öncü isim ne yazık ki gölgede kalmıştır. Bu çalışma, Osmanlı arkeolojisini konu alan Türk tarihyazımında dikkat çeken başlıca sorunları gözler önüne sermeyi amaçlamakta ve alanda kullanılabilecek kaynakların ve irdelenebilecek çalışma konularının genişletilmesi yolunda bir adım atmaktadır. Türkiye’de arkeolojinin tarihi alanında anlamlı bir çalışma yürütülebilmesi için, tarih metodolojisine hâkimiyet ve arkeoloji alanına ait yöntem ve kuram bilgisinin yanı sıra, arşiv kaynaklarından yararlanabilmek açısından Osmanlı Türkçesi alanında belirli bir dil becerisine sahip olunması da gerekmektedir. Bu nedenledir ki, Osmanlı arkeoloji tarihine dair isabetli ve güvenilir bir eser ortaya koyabilmek için, arkeologların da bu konuya dâhil olması ve hem yazılı hem de arkeolojik kaynaklardan farklı verilerin bir araya getirilmesi elzem görünmektedir.

The Historiography of Ottoman Archaeology: A Terra Incognita for Turkish Archaeologists

The history of Ottoman archaeology is yet to be written. The existing scholarship is lacking an exhaustive account on the subject and is in need of a critical outlook to the current discourse. There is ample literature taken into account by Turkish historians on the history of the Ottoman Imperial Museum (Müze-i Hümayun) with a particular focus on the period following Osman Hamdi Bey’s appointment as director of the museum in 1881. Turkish archaeologists, on the other hand, have remained remote to the early history of archaeology prior to the Republican era due to practical and ideological reasons. As a result, the field has been dominated by historians, whose approaches and areas of interest greatly differ from those of archaeologists. The concentration of historiographical interest on Osman Hamdi Bey and his role in the protection of antiquities lying in the Ottoman territory has overshadowed the merits and contributions of other pioneering figures in the field, most of whom with more in-depth knowledge and substantial technical expertise on archaeology. This paper aims to draw attention to the major issues prevalent in the Turkish historiography of Ottoman archaeology and calls for expanding the sources and areas of study in the field. Writing the disciplinary history of archaeology in Turkey is not an easy task; it requires language skills – the majority of the archival sources are in Ottoman Turkish, familiarity with historical methodology as well as a good understanding of archaeological method and theory. Thus, it is essential to engage archaeologists in the field and integrate different strands of evidence obtained from both literary and archaeological sources in order to produce an accurate narrative of the history of Ottoman archaeology.

Keywords:

Ottoman archaeology, historiography, history of Turkish archaeology, Osman Hamdi Bey the Imperial Museum,

PDF

___

Akın, Nur, “Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, In Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, 17-18 Aralık 1992, (ed. Zeynep Rona), İstanbul 1993, Pp. 233-238.
Arık, Remzi Oğuz, Türk Müzeciliğine Bir Bakış, İstanbul 1953.
Atasoy, Sümer, “Türkiye’de Müzecilik”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 6, İstanbul 1983, p. 1458.
Bahrani, Zainab, Zeynep Çelik and Edhem Eldem, Scramble For the Past: A Story of Archaeology in the Ottoman Empire, 1753-1914. İstanbul 2011.
Baltazzi, Demosthene, “Borne des Pergaméniens”, Bulletin de Correspondance Hellénique V (1881), Pp. 283-284.
Baltazzi, Demosthene, “Inscriptions de l’Éolide”, Bulletin de Correspondance Hellénique XII (1888), Pp. 358-376.
Baram, Uzi and Lynda Carroll, A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground, New York 2002.
Berktay, Halil, “Kültür ve Tarih Mirasımıza Bakışta Milliyetçiliği Aşma Zorunluluğu”, In Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, 17-18 Aralık 1992, (ed. Zeynep Rona), İstanbul 1993, Pp. 240-259.
Cezar, Mustafa, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi Bey, İstanbul 1995.
Cinoğlu, Uğur, Türk Arkeolojisinde Theodor Makridi, MA thesis, Marmara University, İstanbul 2002.
Eldem, Edhem, “Osmanlı Tarihini Türklerden Kurtarmak [Saving the Ottoman History from the Turks]”, Cogito 73 (2013), Pp. 1-23.
Eldem, Edhem, “The ‘Prehistory’ of Ottoman Archaeology, 1840-1870”, Forum Lecture Munich. Graduate School for East and Southeast European Studies, Munich, October 2, 2015. http://www.gs-oses.de/video-podcasts.html.
Eldem, Edhem, “Theodor Makridi Bey ve 1907 Boğazköy Kazısı", The Discovery of an Anatolian Empire, November 14-15, 2015, İstanbul Museum of Archaeology Library, forthcoming.
Eyice, Semavi, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 6, İstanbul 1985, Pp. 1596-1603.
Gerçek, Ferruh, Türk Müzeciliği, Ankara 1999.
Hanssen, Jens, “Imperial Discourses and an Ottoman Excavation in Lebanon”, in Baalbek: Image and Monument, 1898-1998, (eds. Hélène S. Sader, Thomas Scheffler and Angelika Neuwirth), Beirut 1998, Pp. 157-172.
Hitzel, Frédéric, “Osman Hamdi Bey et les Débuts de l’Archéologie Ottomane”, Turcica 42 (2010), Pp. 167-190.
Hitzel, Frédéric, “Osmanlı Arkeolojisinin Başlangıcı Osman Hamdi Bey”, Aktüel Arkeoloji 47 (2015), Pp. 36-45.
Karaca, Ali, “Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Bilinci (1837-1909)”, in Comité international d’études pré-ottomanes et ottomanes, and Tuncer Baykara, CIÉPO: Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi: XIV. Sempozyumu Bildirileri, 18-22 Eylül 2000, Çeşme, (ed. Tuncer Baykara), Ankara 2004, Pp. 381-391.
Koçak, Alev, The Ottoman Empire and Archaeological Excavations: Ottoman Policy from 1840-1906, Foreign Archaeologists, and the Formation of the Ottoman Museum, İstanbul 2011.
Koşay, Hamit Zübeyr, E. Zarif Orgun, Sadi Bayram, and Erdoğan Tan, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi, Ankara 2013.
Kökdemir, Görkem, “120. Ölüm Yıldönümünde Aydın Vilayeti Müze-i Hümayun Müdür Vekili Démosthènes Baltazzi ve Menderes Magnesiası’ndaki Çalışmaları (1887, 1890)”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi - Turkish Academy of Sciences Journal of Archaeology 19 (2016), Pp. 291-304.
Macridy, Theodore, “A Travers les Necropoles Sidoniennes”, Revue Biblique NS I (1904), Pp. 547-573.
Macridy, Theodore, Le temple d’Echmoun à Sidon: Fouilles du Musée Impérial Ottoman, Paris 1904.
Macridy, Theodore, “Altertümer von Notion”, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien VIII (1905), Pp. 155-17.
Macridy, Theodore, “Une Citadelle Archaique du Pont (A fouilles du Musée Impérial Ottoman)”, Mittelungen der Vorderasiatischen Ägyptischen Gesellschaft 4 (1907), Pp. 168-175.
Macridy, Theodore, “La porte des sphinx à Euyuk. Fouilles du Musée Impérial Ottoman”, Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft 13 (1908), Pp. 1-29.
Macridy, Theodore, “Un Tumulus Macédonien à Langaza”, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 26 (1911), Pp. 193-215.
Macridy, Theodore, “Antiquites de Notion”, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien XV (1912), Pp. 36-67.
Macridy, Theodore, “Un Hieron d’Artemis Polo a Thasos. Fouilles du Musée Impérial Ottoman”, Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archäologischen Instituts 27 (1912), Pp. 1-19.
Macridy, Theodore, “Reliefs gréco-perses de la région de Dascylion”, Bulletin de Correspondance Hellénique 37 (1913), Pp. 340-358.
Makdisi, Ussama, “Rethinking Ottoman Imperialism: Modernity, Violence, and the Cultural Logic of Ottoman Reform”, in The Empire in the City: Arab Provincial Cities in the Ottoman Empire, (eds. Jens Hanssen and Thomas Philipp), Würzburg 2004, Pp. 29-47.
Mansel, Arif M., Türkiye’nin Arkeoloji, Epigrafi ve Tarihsel Coğrafyasi için Bibliyografya, Ankara 1993.
Moro Abadía, O, “The History of Archaeology as a Field: From Marginality to Recognition”, in Human Expeditions: Inspired by Bruce Trigger, Toronto 2013, Pp. 90-101.
Mülayim, Selçuk, “Kronolojik Notlarıyla 19. Yüzyıl Osmanlı Müzeciliği”, The Journal of Ottoman Studies 34 (2009), Pp. 175-201.
Ogan, Aziz, “TH. Makridi’nin Hatırasına”, Belleten V/17-18 (1941), Pp. 163-169.
Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1983.
Holod, Renata and Robert G. Ousterhout, Osman Hamdi Bey & Amerikalılar: Arkeoloji, Diplomasi, Sanat = Osman Hamdi Bey & the Americans: Archaeology, Diplomacy, Art: [Sergi = Exhibition, 14.10.2011-08.01.2012, Suna ve İnan Kıraç Vakfı Pera Müzesi], İstanbul 2011.
Özdoğan, Mehmet, “Ideology and Archaeology in Turkey”, in Archaeology Under Fire: Nationalism, Politics and Heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, (ed. Lynn Meskell), London and New York 2002, Pp. 111-123.
Özkan, Süleyman, “Osmanlı Devletinde Eski Eser Koleksiyonculuğu”, Tarih İncelemeleri Dergisi XIX/2 (2004), Pp. 65-86.
Özkan, Süleyman, “Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazı ve Müzecilik Faaliyetleri ”, in Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, (ed. Nejdet Bilgi et al.), İzmir 1999, Pp. 449-478.
Paksoy, İsmail G, “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, in Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, 17-18 Aralık 1992, (ed. Zeynep Rona), İstanbul 1993, Pp. 201-221.
Shaw, Wendy M. K., Possessors and Possessed: Museums, Archaeology, and the Visualization of History in the Late Ottoman Empire, Berkeley 2003.
Tanyeri-Erdemir, Tuğba, “Archaeology as a Source of National Pride in the Early Years of the Turkish Republic”, Journal of Field Archaeology 31 (2006), Pp. 381-393.
Trigger, Bruce G, “Alternative Archaeologies: Nationalist, Colonialist, Imperialist”, Man 19 (1984), Pp. 355-370.
Trigger, Bruce G, A History of Archaeological Thought, Cambridge 2009.
Tütüncü Çağlar, Filiz, From Raqqa with Love: The Raqqa Excavations by the Ottoman Imperial Museum (1905-6 and 1908), PhD Diss. University of Victoria, Victoria 2017.