Byzantion ve Kalkhedon’un Şehircilik Açısından İncelenmesi: Kuruluşlarından Roma İmparatorluk Dönemi’ne Kadar
8000 yıldır iskâna uğrayan ve özellikle antikçağdan itibaren inşa faaliyetlerinin çok yoğun olarak yaşandığı İstanbul’un her iki yakasında, Roma İmparatorluk Dönemi öncesi topografyasını ve yapılarının lokalizasyonunu belirlemek oldukça zordur. ‘Kentsel dönüşüm’ ve ‘ulaşım’ projeleri kapsamında İstanbul genelinde yoğun inşaat faaliyetlerinin yapılması, kentin tarihi dokusunu ve beraberinde arkeolojik kalıntılarını da yok etmektedir. İstanbul’un Hellen ve Roma İmparatorluk dönemlerine ait yapı kalıntılarının izlerine rastlamak artık neredeyse imkânsızdır. Ancak, arkeolojik kazılarda ortaya çıkan küçük buluntular ve belgelenen her türlü eser günümüze ulaşmamış yapılarla ilgili fikir belirtme ve lokalizasyon önerilerini getirme olanağı sağlamaktadır. Bu makalede, İstanbul Boğazı’nın iki yakasında kurulmuş olan Byzantion ve Kalkhedon’un kuruluşlarından Roma İmparatorluk Dönemi’ne kadar olan süreç içerisinde antik kaynaklar ve son yıllarda yapılan arkeolojik kazılar kapsamında şehircilik açısından incelenmesi amaçlanmaktadır. Antik kaynaklar ve arkeolojik buluntular karşılaştırılarak Byzantion ve Kalkhedon’un Roma Dönemi öncesi yapılarının lokalizasyon önerileri getirilmeye çalışılmış ve iki kentin kuruluşlarından Roma İmparatorluk Dönemi’ne kadar olan sürede birbirleriyle ekonomik, siyasi ve askerî açıdan etkileşimlerine yer verilmiştir.
A Study of Byzantion and Calchedon in the Context o Urbanization: from Foundation to the Roman Empire
It is quite difficult to locate the topography and constructions of pre-Roman period in both sides of İstanbul that has been settled for 8000 years and construction activities intensively has been continued since the Ancient Period. Today, in the name of the projects of ‘urban regeneration’ and ‘transportation’ construction activities destroy historical texture and archaeological remains of İstanbul. However, small artefacts arising from archaeological excavations and all documented works provide the possibility of suggesting opinions and localizations about structures that have not reached to the present day. The aim of the article is to investigate the urbanization of Byzantion and Calchedon which were founded on two sides of the Bosphorus from their foundation to the Roman Imperial Period. This period is investigated and also compared with the ancient sources and the latest archaeological excavations. In this thesis it is tried to make some suggestions about the localisation of the structures of Byzantion and Calchedon in pre – Roman period. In this context it is examined economical, political and military relations and interactions between two cities at the same period.
___
- Cass. Dio. (= Cassius Dio, Rhomaika)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Cassius Dio, Roman History. Çev.: E. Cary, Vol. IX. Cambridge, Massachusetts-Harvard 1955 (The Loeb Classical Library).
Cicero (= Cicero, De Provinciis Consularibus in Senatu Oratio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Cicero, A Speech Concerning the Consular Prov¬inces Delivered in the Senate, The Speeches of Cicero. Çev.: R. Gardner, Cam¬bridge, Massachusetts-Harvard 1958 (The Loeb Classical Library).
Demos. (Demosthenes, Private Orations L-LVIII, In Neaeram LIX)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Demosthenes, Private Orations L-LVIII, In Ne¬aeram LIX. Çev.: A. T. Murray, Cambridge, Massachusetts-London 1939 (The Loeb Classical Library).
Diod. Sik. (= Diodoros Sikeliotes, Bibliotheke Historike)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Diodoros Sikeliotes, The Library of History of Di¬odorus of Sicily, Vol. VII. Çev.: C. L. Sherman, Cambridge, Massachusetts-Harvard 1952 (The Loeb Classical Library).
Dion. Byz. (= Dionysios Byzantios, Anaplous Bosporou)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Deniz Yoluyla Boğaz. Çev.: E. Özbayoğlu, TB Ya¬yıncılık, İstanbul 2010.
Eust. (= Eustathios, Dionysium Periegetam)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Eustathios, Dionysium Periegetam 1741.
Hdt. (= Herodotos, Historiai)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Herodotos, Histories. Çev.: A. D. Godley, Lon¬don, New York, G. P. Putnam’s Sons 1928 (The Loeb Classical Library).
Herodotos, Herodot Tarihi. Çev.: M. Ökmen. İstanbul 1993.
Hesk. Mil. (= Heskykhios Milesios, Patria Konstantinopuleos)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Heskykhios Milesios, Accounts of Medieval Con¬stantinople: The Patria. Çev.: A. Berger, Dubarton Oaks Medieval Library, Harvard, Cambridge, Massachusetts, London 2013.
Ion. Mal. (= Ioannes Malalas, Ioannis Malalae Chronographia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ioannes Malalas, Ioannis Malalae Chronographia (ed.) I. Thurn, Berolini; Novi Eboraci: de Gruyter 2000.
Iust. (= Iustinus, Historiae Philippicae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Iustinus, Historiae Philippicae, Vol. II, (ed.) Ab¬rahami Gronovii, Carolus Henricus Frotscher, Lipsiae 1828.
Ked. (= Kedrenos, Historiae Byzantinae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Kedrenos, Compendium Historiarum, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, (ed.) Immanuel Bekker, Bonn, Weber 1838.
Ksen. (= Ksenophon, Hellenika)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ksenophon, Yunan Tarihi. Çev.: S. Sinanoğlu. Ankara 1999.
Ksenophon, Anabasis: Onbinlerin Dönüşü. Çev.: T. Gökçöl. İstanbul 1998.
Ktes. (= Ktesias, Persika)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ktesias, The Frangments of the Persika of Ktesias, (ed.) J. Gilmore, Macmillan, London 1888.
Mikh. Glyk. (= Mikhael Glykas, Annales: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae) Kulla¬nılan Metin ve Çeviri: Mikhael Glykas, Annales: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (ed.) I. Bekker, Bonn, Weber 1836.
- Ovid. (= Ovidius, Tristium)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ovidius, Tristia. Çev.: A. L. Wheeler, Cambridge, Massachusets-London 1939 (The Loeb Classical Library).
- Philost. (= Philostratos, Bioi Sophiston)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Philostratus Lives of the Sophists, Philostratus and Eunapius The Lives of the Sophists. Çev.: W. C. Wright, London, New York 1922 (The Loeb Classical Library).
- Plin. (= Plinius, Naturalis Historia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Plinius, Natural History, V. II. Çev.: H. Rackham, Cambridge, Massachusetts-Harvard 1947 (The Loeb Classical Library).
- Poly. (= Polyainos, Strategemata) Kullanılan Metin ve Çeviri: Polyaenus’s Strata¬gems of War. Çev.: R. Shepherd, London 1793.
- Strab. (= Strabon, Geographika)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Strabon, The Geography of Strabo, Vol. V. Çev.: H. L. Jones, Cambridge, Massachusetts-Harvard 1961 (The Loeb Classical Library).
- Strabon, Coğrafya. Çev.: A. Pekman. İstanbul 2000.
- Tac. (= Tacitus, Annales)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Tacitus, The Annals of Tacitus. Çev.: C. H. Moo¬re, Cambridge, Massachusetts-Harvard 1937 (The Loeb Classical Li¬brary).
- Thuk. (= Thukydides, Historiai)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Thukydides, Histories. Çev.: C. F. Smith, London, New York 1922 (The Loeb Classical Library).
- Zos. (= Zosimos, Historia Nova) Kullanılan Metin ve Çeviri: Zosimos, Historia Nova 1887.
- Modern Kaynaklar
Arslan 2010 M. Arslan, İstanbul’un Antik Çağ Tarihi: Klasik ve Hellenistik Dönemler. İs¬tanbul 2010.
- Avcı 2010 M. B. Avcı, “İstanbul’daki Tarihöncesi Kazı ve Araştırmalarının Tarihi”. İs¬tanbul’da Arkeoloji İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşiv Belgeleri (1970-2010) (2010) 99-106.
- Berger 2000 A. Berger “Streets and Public Spaces in Constantinople”. DOP 54 (2000) 161-172.
- Chaisemartin – Örgen 1984 N. Chaisemartin – E. Örgen Les documents sculptés de Silahtaraga. Paris 1984.
- Delemen 2010 İ. Delemen “Byzantion: Koloni-Kent-Başkent”. Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi (2010) 54-60.
- Dethier 1993 P. A. Dethier, Boğaziçi ve İstanbul (19. Yüzyıl Sonu). İstanbul 1993.
- Fıratlı 1965 N. Fıratlı, “İstanbulun Yunan ve Roma Mezar Stelleri”. Belleten 29 (1965) 263-328.
- Gyllius 1997 P. Gyllius, İstanbul’un Tarihi Eserleri. İstanbul 1997.
- Gyllius 2000 P. Gyllius, İstanbul Boğazı. İstanbul 2000.
- von Hammer 2011 J. von Hammer, İstanbul ve Boğaziçi. Ankara 2011.
- Hanell 1934 K. Hanell, Megarische Studien. Lund 1934.
- Harmankaya – Tanındı – Özbaşaran 1997
- S. Harmankaya – O. Tanındı – M. Özbaşaran, TAY: Türkiye Arkeolojik Yer¬leşmeleri 2 Neolitik. İstanbul 1997.
- Heberer 2003 M. Heberer, Osmanlıda Bir Köle: Brettenli Michael Heberer’in Anıları 1585-1588. İstanbul 2003.
- İnciciyan 1956 P. Ğ. İnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul. İstanbul 1956.
- Janin 1975 R. Janin, Les Églises et les Monastéres des Grands Centres Byzantins. Paris 1975.
- Kabaağaç – Alova 1995 S. Kabaağaç – E. Alova, Latince Türkçe Sözlük. İstanbul 1995.
- Kidd – Attanasio – Tykot 2012 B. Kidd – D. Attanasio – R. H. Tykot, “Determining White Marble Prove¬nance of Greek and Roman Sculpture in the Museum of Art and Archaeo¬logy, University of Missouri”. ASMOSIA 2009 (2012) 238-244.
- Le Rider – Olcay 1984 G. Le Rider – N. Olcay, “Le Trésor de Moda (1975)”. Travaux et Recherches en Turquie II (1984) 79-110.
- Lordoğlu 2015 N. Lordoğlu, Antik Byzantion ve Kalkhedon’un Şehircilik Açısından İncelen¬mesi: Kuruluşlarından Roma İmparatorluk Dönemi’ne Kadar. Yayımlan¬mamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2015.
- Magdalino (2013 P. Magdalino, “Bizans Dönemi Konstantinopolis Limanları”. Saklı Liman¬dan Hikâyeler: Yenikapı’nın Batıkları (2013) 11-15.
- Mamboury 1948 E. Mamboury, “Arkeoloji Bahisleri: Bizans Mezarlıkları”. Cumhuriyet Gaze¬tesi 28 Haziran (1948).
- Mango 1990 C. Mango, Le Développement Urbain de Constantinople. Paris 1990.
- van Millingen 2013 A. van Millingen, Konstantinopolis İstanbul. İstanbul 2013.
- Müller-Wiener 1998 W. Müller-Wiener, Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı. İstanbul 1998.
- Müller-Wiener 2002 W. Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası. İstanbul 2002.
- Oberhummer 1897 E. Oberhummer, “Bosporos-Byzantion-Byzas”. RE III/1 (1897) 741-1126.
- Özdoğan 2010 M. Özdoğan, “Tarihöncesi Dönemlerin İstanbulu”. Sabancı Üniversitesi Sa¬kıp Sabancı Müzesi (2010) 36-50.
- Pasinli 2007 A. Pasinli, “Byzantion’un Kuruluşuna Ait Erken Dönem Seramik Buluntula¬rı”. Calbis: Baki Öğüne’e Armağan (2007) 149-171.
- Pekin 2007 A. Pekin, Gün Işığında İstanbul’un 8000 Yılı. İstanbul 2007.
- Tekin 2005 O. Tekin, Eskiçağ’da İstanbul: Byzas’tan I. Constantinus’a kadar (Byzantion). İstanbul 2005.
- Tekin 2012 O. Tekin, İstanbul’da Sikke Darbı ve Sikkeler. İstanbul 2012.
- Türkoğlu 2014 İ. Türkoğlu, Kuruluşundan Antik Çağ’ın Sonuna Kadar Kalkhedon Tarihi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2014.
- Yalçın 2010 A. B. Yalçın, “Eski ve Ortaçağda Boğaziçi”. XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı¬ları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (2010) 448-456.
- Yavuz 2014 M. F. Yavuz, Byzantion: Byzas’tan Constantinus’a Antik İstanbul, Antik Edebi Kaynaklar. İstanbul 2014.