Tanzimat Dönemi Eğitim Reformları Işığında Çanakkale'de Gayrimüslim ve Ecnebi Mektepleri

Osmanlı modernleşmesinde bir dönüm noktası olan Tanzimat döneminde idarî, sosyal, ekonomik ve hukuki reformlar yapılmasının yanı sıra Osmanlıcılık politikası ile Müslim-Gayrimüslim eşitliği sağlanmaya çalışıldı. 1856 yılında Islahat Fermanı ile Gayrimüslim unsurlara devlet denetiminde olması koşuluyla kendi mektep ve kurumlarını açma hakkı verildi. Çanakkale’de 1869 Maarifi Umûmiye Nizamnâmesi’nin ilanına kadar Rum, Ermeni ve Yahudilerin yalnızca sıbyan mektebi seviyesinde geleneksel okulları vardı. Nizamnâmenin 129. maddesi Gayrimüslim ve ecnebi mekteplerini Husûsî Mektepler olarak tanımlıyordu. Bu okulların yapımı ve idaresi ilgili cemaat veya şahıslara bırakılmıştı. Ancak, bu okulların müfredat, ders kitabı ve öğretmenlerinin devlet tarafından onaylanması gerekiyordu. 1870’lerden itibaren Rum ve Ermeni cemaati kız ve erkek çocukları için iptidaî ve rüşdiye seviyesinde okullar açtılar. Rumlar 1900’lerin başında kız ve erkek öğrenciler için iki yeni mektep inşa ettiler. Ermeniler de 1903’den sonra yeni bir okul kurdular. Yahudi cemaati ise havra etrafında kadim mekteplerinde çocuklarına eğitim vermeyi sürdürdüler. Zamanla geleneksel Yahudi mektebi sayısı üçe çıkmıştır. Rum ve Ermeni okulları İstanbul’daki Rum ve Ermeni Patrikhanelerine bağlı idi. Yahudi Mektepleri ise hahamlar tarafından idare ediliyordu. Öte yandan, Çanakkale’de 19. yüzyılın son çeyreğinde ecnebi okulu olarak Alyans İsraelit, Katolik ve Protestan mektepleri açılmıştır. Maarif Nizamnâmesi, idadi seviyesinden itibaren Müslim-Gayrimüslim erkek çocuklarının Türkçe eğitim veren karma okullarda okumasını öngörüyordu. Osmanlı hükümeti, böylece, hem devletin ihtiyaç duyduğu kadroların yetiştirilmesini hem de Müslim ve Gayrimüslim çocuklarını kaynaştırmayı ve Osmanlıcılık ideali etrafında birleşmelerini hedefliyordu. Çanakkale’de 1888 yılında idadi mektebi açıldı. Bu okul 1911 yılında Sultani Mektebi’ne dönüştürüldü. Ancak, eğitim istatistikleri Rum, Ermeni ve Yahudi unsurların bu okullara rağbet etmediklerini göstermektedir. I. Dünya Savaşı Çanakkale’de eğitim faaliyetinin kesilmesine sebep olmuştur. Öte yandan, özellikle I. Dünya Savaşı esnasında yaşanan göç ve tehcirin yanı sıra 1923 yılından başlayan TürkYunan nüfus mübadelesi Çanakkale’nin demografik yapısını değiştirmiştir

Anahtar Kelimeler:

Çanakkale, Eğitim, 1869 Maarif Nizamnâmesi, Rum, Er

Non-Muslim and Foreign Schools in Canakkale in the Light of Tanzimat-Period Education Reforms

The Ottoman statesmen adopted the Ottomanism policy and attempted to equalize Muslim and non-Muslims subjects in legal terms, as well as conducting social, economic, administrative and judicial reforms, during the Tanzimat Period, which was a milestone in the Ottoman modernization process. Islahat Fermanı (The Reform Edict) granted to non-Muslim subjects with the right of opening their own schools and institutions, on condition that they would be under state control, in 1856. Greeks, Armenians and Jews only had traditional schools at the level of Sıbyan schools in Çanakkale until the proclamation of the Statute of General Education of 1869. The 129th article of the Statute defined non-Muslim and foreign schools as Private Schools. Construction and administration of these schools were left to the relevant communities or persons. However, curriculums, textbooks and teachers of these schools had to be approved by the state. Starting from the 1870s, Greek and Armenian communities opened schools of İptidaî (Elementary) and Rüşdiye (Primary) levels for girls and boys. The Greeks constructed two new schools for girls and boys at the beginning of the 1900s. Armenians also founded a new school after 1903. The Jewish community, however, continued to educate their children in their old schools located around their synagogue. In time, the number of traditional Jewish schools increased to three. The Greek and Armenian schools were bound to the Greek and Armenian Patriarchates in Istanbul. Jewish schools were directed by the rabbis. On the other hand, Alliance Israélite Universelle, Catholic and Protestant schools were opened as foreign schools in Çanakkale in the last quarter of the 19th century. The General Education Statute stipulated that starting from the İdadi level, all Muslim and non-Muslim boys were to receive education in mixed schools teaching in the Turkish language. Thus the Ottoman government was aiming both at the training of staff needed by the state, and at integrating Muslim and nonMuslim children which would unite them under the ideal of Ottomanism. An İdadi School was opened in Çanakkale in the year 1888. This school was later converted to a Sultanî School in the year 1911. However, education statistics show that Greek, Armenian and Jewish elements did not show interest in these schools. The First World War caused the interruption of education activities in Çanakkale. On the other hand, the migrations and deportations that happened during the First World War, as well as the Turko-Greek population exchange that started in 1923 changed the demographic structure of Çanakkale

Keywords:

Çanakkale; Education; General Education Statute of 1869; Greek,

PDF

___

Düstur, 1. Tertip, c. 2, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1289.
Karesi Vilâyetine Mahsus Salnâme, 1. Defa, Vilâyet Matbaası, Balıkesir, 1305.
Salnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Birinci Sene, H. 1316, Matbaa-i Amire, Dârül- Hilâfetil-Aliyye, 1316.
Salnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, İkinci Defa, H. 1317, Matbaa-i Amire, Dârül- Hilâfetil-Aliyye, 1317.
Salnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Üçüncü Sene, H. 1318, Matbaa-i Amire, Dârül- Hilâfetil-Aliyye, 1318.
Salnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Dördüncü Sene, H. 1319, Matbaa-i Amire, Dârül- Hilâfetil-Aliyye, 1319.
Salnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye, Altıncı Sene, H. 1321, Asır Matbaası, Dârül-Hilâfetil- Aliyye, 1321.
Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 1, Sene 1287, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1287.
Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 3, Sene 1289, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1289.
Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 5, Sene 1291, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1291.
Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 6, Sene 1292, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1292.
Salnâme-i Vilâyet-i Cezâir-i Bahr-i Sefid, Defa 7, Sene 1293, Cezâir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti Matbaası, [y.y.], 1293.
Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, (1839-1856), Eren Ya- yınları, İstanbul 1993.
Alkan, Mehmet Ö., Tanzimattan Cumhuriyete Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, DİE, Ankara 2000.
Anagnostopulu, Athanasia, Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi: Patrikhane, Ce- maat Kurumları, Eğitim, 19. Yüzyıl İstanbulunda Gayrimüslimler, (Ed. Pinelopi Stathis), (Çev. Foti ve Stefo Benlisoy), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, ss. 1-35.
Atabay, Mithat, Osmanlıdan Cumhuriyete Çanakkalede Nüfusun Niteliği (1831-1835), Ça- nakkale Merkezi Değerleri Sempozyumu (25-26 Ağustos 2008), (Editörler: Ali Akdemir vd.), Aynalı Pazar Matbaası, Çanakkale 2008, ss. 824-845.
Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
Cuinet, Vital, La Turquie DAsie: Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de LAsie Mineure, Tome troisième, Ernest Leroux, éditeur, Paris 1894.
Darkot, Besim, Çanakkale, İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1978, ss. 331-340.
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, c. 1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1977.
Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, 2. bsk. Risale Basın-Ya- yın Ltd, İstanbul 1996.
Erten, İsmail, Çanakkale: Kent Yazıları, Aynalı Pazar Yayınları, Çanakkale 2006.
Kalfa, Şehabettin, Çanakkalede Yerleşim ve 19.yy. da Mahalleler, _____http://www.gezikolik. com/tr/tarih_kultur/genel_bilgiler/turkiye/canakkale/canakkalede_yerlesim_ve_19_yy__ da_mahalleler_/e_4021.aspx>, Son güncelleme: 13 Ekim 2008.
Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, (Çev. Bahar Tırnakcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
Korkmaz, Şerif, Çanakkalede Yangınlar (18361866), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğ- rafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXIX, S. 48, Eylül 2010,51-69.
Korkmaz, Şerif, Tanzimat Sonrası Çanakkalenin İdari ve Nüfus Yapısı, Çanakkale Araştır- maları Türk Yıllığı, S.3, 2005, ss. 108-136.
Korkmaz, Şerif, Kala-i Sultaniyede (Çanakkale) Eğitim Kurumları (1839-1914), Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 2, 2004, ss. 163-196.
Kulu, Mustafa, Çanakkale Yerel Tarihi ile İlgili Bir Kaynak: Vilâyet Salnameleri, Çanakkale Savaşları Tarihi, c. III, (Ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul 2008, ss. 1303- 1390.
Kulu, Mustafa, Kale-i Sultaniyede Yahudi Yerleşimi ve Nüfusu, Çanakkale Savaşları Tarihi, c. II, (Ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul 2008, ss. 805-823.
Kulu, Mustafa, Tanzimat Fermanının Çanakkaleye Yansıması: 1840 Tarihli Çanakkale Te- mettüat Defteri ve Temettü Vergisi, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 4, 2006,97-116.
Kulu, Mustafa, A Brief History of the Dardanelles Jews during Early Tanzimat Years (1839- 1845), Unpublished MA Thesis, Department of History, Middle East Technical Univer- sity, Ankara 2005.
Kulu, Mustafa, 1530larda Çanakkale Yöresinde Yerleşim ve Nüfus, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 2, 2004, ss. 197-240.
Loklar, Behçet, Tanzimat Döneminde Biga Sancağında Cizye Rejimi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana- bilim Dalı, Çanakkale 2012.
Özlü, Zeynel, 1870-1876 Yılları Arasında Biga Sancağı, Çanakkale Savaşları Tarihi, c. II, (Ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul 2008, ss. 1177-1216.
Öztürk, Yücel, XIX Asrın Ortalarında Sultaniye Kazası, Çanakkale Savaşları Tarihi, c. II, (Ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul 2008, ss. 899-1052.
Selvi, Haluk, II. Meşrutiyet Döneminde Kala-i Sultaniye Mutasarrıflığı (1908-1918), Çanak- kale Savaşları Tarihi, c. III, (Ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul 2008,1267-1302.
Somel, Selçuk Akşin, Osmanlıda Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), (Çev. Osman Yener), İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
Tuncel, Metin, Çanakkale, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 8, İstanbul 1993,197-199.
Uygun, Selçuk, Çanakkalede Eğitim ve Okullar Tarihi (1839-2009), Kriter Yayınevi, İstanbul 2009.
Uygun, Selçuk, Osmanlıdan Günümüze Çanakkaledeki Azınlık Okulları, Prof. Dr. Yahya Akyüze Armağan: Türk Eğitim Tarihi Araştırmaları Eğitim ve Kültür Yazıları, (Editörler: Cemil Öztürk, İlhami Fındıkçı), Pegem Akademi Yayını, Ankara 2011, ss. 1305-1330.