İbn Receb’in Fethu’l-Bârî’si Çerçevesinde Muhtelifü’l-Hadîs

İslâm’ın esaslarından birini teşkil eden sünnet, mahiyet olarak çok önemli bir yere sahiptir. Bunun için ilk dönemlerden itibaren anlaşılması noktasında üzerinde önemle durulmuş ve farklı alanlarda birçok eser ortaya konmuştur. Bu eserlerden bir kısmı da muhtelifü’l-hadîs alanında yazılmıştır. İki makbul hadisin birbiriyle çelişemeyeceği noktasından hareketle görünürde teâruz halinde olan hadisler ilk dönemlerde müstakil kitaplar yazılarak, daha sonra özellikle geniş hadis şerhleri içerisinde ele alınmıştır. Böylece teâruz halinde olduğu düşünülen hadisler birtakım yöntemler takip edilerek değerlendirilmiş ve ihtilaflar çözülmeye çalışılmıştır. Bu yöntemlerden muhaddisler tarafından kullanılanlar sırasıyla; cemʿ ve te’lîf, nesh, tercih, tevakkuf yöntemleri olmuştur. İbn Receb el-Ḥanbelî de Fetḥu’l-bârî isimli Buḫârî şerhinde teâruz halinde olduğu düşünülen rivayetlerdeki ihtilafları çözmeye çalışmıştır. O da muhaddislerin tercih ettiği sıralamayı takip ederek teâruz halinde olduğunu düşündüğü hadislere dair değerlendirmeler yapmış ve teâruzu gidermeyi amaçlamıştır. Biz de bu çalışmamızda İbn Receb’in Fetḥu’l-bârî’sinden belirlediğimiz ve aralarında teâruzun var olduğu iddia edilen örnekler üzerinden onun bu tarz hadislerdeki teâruzları giderme noktasında benimsediği metodunu tespit etmeye çalışacağız.

Mukhtelif al-Hadith in the Frame of Ibn Rajab's Fethu'l-Bari

Sunnah, which constitutes one of the principles of Islam, has a very important place in terms of its nature. For this reason, it has been emphasized on the point of understanding since the first periods and many works in different fields have been revealed. Some of these works were written in the field of mukhtelif al-hadith. Based on the point that two acceptable hadiths cannot contradict each other, apparently conflicting hadiths were written in the first periods, and then they were dealt with especially in extensive hadith commentaries. The hadiths, which are thought to be in conflict, were evaluated by following a number of methods and the conflict was tried to be resolved. Among these methods, the most used by scholars are respectively; cem' and ta'lîf have been the methods of abrogation, preference, and tawakkuf. Ibn Rajab al-Ḥanbali also tried to solve the rumors that were thought to be in conflict in his Bukhari commentary named Fatḥ al-Bārī. He also made evaluations about the hadiths that he thought were in conflict by following the order preferred by the public and aimed to eliminate the conflict. In this study, we will try to determine the method adopted by Ibn Receb to eliminate the contradictions in such hadiths, through the examples that we have determined from Fatḥ al-Bārī and allegedly there is conflict between them.

PDF

___

Aʿẓamî, Muḥammed Muṣtafa. Dirâsât fi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî. Riyad: el-Mektebü’l- İslâmî, 1980.
Aydınlı, Abdullah. “Muhtelifü’l-hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope- disi. 31/74-77. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Berzencî, Abdullaṭîf Abdulazîz. et-Teʿârûz ve’t-tercîḥ beyne’l-edilleti’ş-şerʿiyyeti. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
Biḥârî, Muḥibbullah b. Abdüşşekûr. Müsellemü’s̱-s̱übût. 2 Cilt. Mısır: el- Matbaatü’l-Hüseyniyye, ts.
Buḫârî, Ebû Abdillah Muḥammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’l- müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sel- lem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muḥammed Züheyr b. Nâṣır en-Nâṣır. 9 Cilt. Cidde: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
Cündî, Ḫalîl b. İsḥâḳ. Muḫtaṣaru Ḫalîl. thk. Aḥmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilâflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: İfav, 8. Baskı, 2016.
Dülber, Hatice. İbn Kuteybe ve Hadis Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas̱ b. İsḥâḳ es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Yâsir Ḥasan vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
Ebû Şehbe, Muḥammed b. Muḥammed. el-Vasîṭ fî ulûmi ve muṣtalaḥi’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.
Ebû Zürʿa, Veliyyüddîn Aḥmed b. Abdirraḥîm b. el-Ḥüseyn el-Kürdî el- Mihrânî. Tuḥfetü’t-taḥṣîl fî ẕikri ruvâti’l-merâsîl. thk. Abdullah Nevvâre. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Ḫatîbüddehşe Aḥmed b. Muḥammed b. Alî el-Ḥamevî. el-Miṣbâḥu’l-münîr. Beyrut: el-Mektebü’l-Asriyye, 2010.
Fîrûzâbâdî, Ebü’ṭ-Ṭâhir Mecdüddîn Muḥammed b. Yaʿḳûb b. Muḥammed. el-Ḳâmûsu’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/547-549. Ankara: TDV Yayınları, 1987.
Ḥâkim, Ebû Abdillah Muḥammed b. Abdillah b. Muḥammed en-Nîsâbûrî. Maʿrifetü ‘ulûmi’l- ḥadîs̱. thk. Aḥmed b. Fâris es-Selûm. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2003.
Ḥâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muḥammed b. Mûsâ b. Osmân b. el-Hemedânî. el-İʿtibâr fi’n-nâsiḫi ve’l-mensûḫi mine’l-âs̱âr. Haydârâbâd: Dâiretü’l- Meârif el-Osmâniyye, 1940.
Nâfiz, Ḥüseyin. Muḫtelifü’l-ḥadîs̱ beyne’l-fuḳahâ ve’l-muḥaddis̱în. Mısır: Dâru’l- Vefâ, 1993.
İbn Fehd, Muḥammed b. Necm Muḥammed el-Hâşimî el-Mekkî. Laḥẓü’l- elḥâẓ bi-ẕeyli Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasan b. Fûrek el-İsfahânî en-
Nîsâbûrî. Müşkilü’l-ḥadîs̱ ve beyânuh. thk. Musa Muḥammed Ali. Bey- rut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
İbn Ḥacer, Ebü’l-Faḍl Şihâbüddîn Aḥmed b. Alî b. Ḥacer el-Asḳalânî. Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣtalaḥi ehli’l-es̱er. thk. Muḥammed Murâbî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2015.
İbn Ḥacer, Ebü’l-Faḍl Şihâbüddîn Aḥmed b. Alî b. Ḥacer el-Asḳalânî. İn- bâʾü’l-ġumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr. nşr. Ḥasan Ḥabşî. Mısır: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1969.
İbn Ḥacer, Ebü’l-Faḍl Şihâbüddîn Aḥmed b. Alî b. Ḥacer el-Asḳalânî. Fetḥu’l- bârî bi şerḥi Saḥîhi’l-Buḫârî. thk. Nazar Muḥammed Fârayâbî. 17 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2011.
İbn Ḥanbel, Aḥmed b. Muḥammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el- Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
İbn Ḳayyim, Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed- Dımaşḳî el-Ḥanbelî. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. 4 Cilt. Bey- rut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
İbn Ḳudâme, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn Abdullah b. Aḥmed b. Muḥammed el-Maḳdisî. el-Muġnî. 10 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1999.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. es-Sünen. thk. Yâsir Ḥasan vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2017.
İbn Manẓûr, Ebü’l-Faḍl Cemâlüddîn Muḥammed b. Mükerrem b. Alî b. Aḥmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
İbn Müfliḥ, İbrâhîm b. Muḥammed b. Abdillah ed-Dımaşḳî. el-Maḳṣadü’l- erşed fî ẕikri aṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed. nşr. Abdurraḥmân b. Süleymân el- Useymîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1990.
İbn Nâṣıriddîn, Ebû Bekr Şemsüddîn Muḥammed b. Abdillah b. Muḥammed el-Ḳaysî. er-Reddü’l-vâfir. nşr. Zehîr eş-Şâvîr. Beyrut: el-Mektebü’l- İslâmî, 1973.
İbn Nüceym, Ebû Hafṣ Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Aḥmed el-Ensârî el-Mıṣrî. el-Eşbâh ve’n-neẓâir fî Ḳavâʿidi’l-fıḳıh. thk. Mustafa Mahmûd el-Ezherî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbn Kayyim, 2010.
İbn Receb, Abdurraḥmân b. Aḥmed b. Abdirraḥmân Receb el-Ḥanbelî. Fetḥu’l-bârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Ebû Muâẕ Ṭârık b. İvadullah b. Muḥammed. 7 Cilt. Riyad: Dâru İbn Cevzî, 2009.
İbn Ṣalâh, Ebû Amr Taḳıyyüddîn Os̱mân b. Ṣalâhiddîn Abdirraḥmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. ‘Ulûmu’l-ḥadîs̱. thk. Nûreddîn ‘Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1998.
İbn Şihâb ez-Zührî, Muḥammed b. Müslim b. Abdillah. en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ. thk. Ḫâtim Ṣâliḥ ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
İbnü’l-Mibred, Ebü’l-Meḥâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Ḥasen b. Aḥmed el- Maḳdisî. el-Cevherü’l-münaḍḍaḍ fî ṭabaḳāti müteʾaḫḫirî aṣḥâbı Aḥmed. nşr. Abdurrahman b. Süleymân el-Us̱eymîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2000.
İsnevî, Ebû Muḥammed Cemâlüddîn Abdurraḥîm b. el-Ḥasen b. Alî el- Ümevî. Nihâyetü’s-sûl şerḥu minhâci’l-vuṣûl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1999.
Kallek, Cengiz. “İbn Receb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/243- 247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kanarya, Bayram. “İmâm Şafıî’nin “İhtilâfu’l-hadîs” İsimli Eserinde Muteârız Hadisleri Çözme Metodolojisi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 8/1, (Kasım 2012). 101-128.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd b. Aḥmed. Bedâʿi’u’ṣ-ṣanâʿî. 7 Cilt. Bey- rut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Ḳâsımî, Muḥammed Cemâlüddîn b. Muḥammed Saîd b. ed-Dımaşḳî. Ḳavâʿidü’t-taḥdîs̱ min fünûni muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱. thk. Muḥammed Behce el-Baytâr. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2010.
Leknevî, Abdulḥay. el-Ecvibetü’l-fâḍile li’l-es’ileti’l-aşerati’l-kâmile. Haleb: Mektebetü’l-Matbûât el-İslâmiyye, 1984.
Merġînânî, Ebü’l-Ḥasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye şerḥu bidâyeti’l-mübtedî. thk. Abdülhay el-Leknevî. 8 Cilt. Pa- kistan: el-Büşrâ, 2018.
Müslim, Ebü’l-Ḥüseyn Müslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Fuâd Abdülbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâs el-Arabî, 2010.
Nesâî, Ebû Abdirraḥmân Aḥmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Yâsir Ḥasan vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ Şerḥu’l-Müheẕẕeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. İrşâdu ṭullâbi’l-ḥaḳâiḳ ilâ ma’rifeti süneni ḫayri’l-ḫalâiḳ. thk. Nureddîn ‘Itr. Dımaşk: Dâru’l-Minhâc el-Kavîm, 1. Baskı, 2019.
Opus, Bahadır. İbn Receb el-Hanbelî’nin Hadis Şerhçiliği (Fetḥu’l-bârî Örneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ha- dis Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2020.
Opus, Bahadır. İbn Receb el-Hanbelî’nin Hadis Şerhçiliği (Fetḥu’l-bârî Örneği). İstanbul: Kitabî Yayınevi, 2022.
Râmhürmüzî, Ebû Muḥammed el-Ḥasan b. Abdurraḥmân. el-Muḥaddis̱ü’l- fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muḥammed Acâc el-Ḫatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1984.
Râzî, Ebû Abdillah Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. el-Maḥṣûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
Seḫâvî, Ebü’l-Ḫayr Şemsüddîn Muḥammed b. Abdirraḥmân b. Muḥammed. Fetḥu’l-muġîs̱ bi şerḥi elfiyyeti’l-ḥadîs̱. thk. Ali Ḥüseyin Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
Sübkî, Ebû Naṣr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdülḳâfî. el-Eşbâh ve’n- neẓâir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
Süyûṭî, Celâlüddîn Abdurraḥmân b. Ebî Bekr. Ṭabakâtü’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
Süyûṭî, Celâlüddîn Abdurraḥmân b. Ebî Bekr. Tedrîbu’r-râvî fî şerḥi taḳrîbi’n- Nevevî. thk. Ṭârık b. İvadullah. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 2003.
Şâfiî, Ebû Abdillah Muḥammed b. İdrîs b. Abbâs. İḫtilâfü’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1990.
Ṭaḥâvî, Ebû Ca‘fer Aḥmed b. Muḥammed b. Selâme. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr, thk. Şuayb Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Tehânevî, Muḥammed Aʿlâ b. Alî b. Muḥammed Ḥâmid el-Fârûḳî. Ḳavâʿid fî ‘ulûmi’l-ḥadîs̱. thk. Abdülfettâḥ Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el- İslâmiyye, 1984.
Tirmiẕî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ b. S̱evre. es-Sünen. thk. Yâsir Ḥasan vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muḥammed el-Murtazâ. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. 40 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kidâye, ts.
Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedrüddîn Muḥammed b. Bahâdır b. Abdullah. el- Baḥru’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳıh. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübî, 1994.