İlk Dönem İslâm Tarihi Siyasî Hâdiselerinde Kureyşlilik Olgusu

Esas ve ağırlıklı unsurunu Arapların teşkil ettikleri ilk dönem İslâm toplumunun yaşadığı siyasî hâdiseler, Arap zihin dünyasını şekillendiren kabilecilik anlayışından ayrı değerlendirilemez. Kökenleri Cahiliye’de bulunan bu anlayış yüzyıllar boyunca siyaseti yönlendirmiş, iktidar-muhalefet ilişkilerinde belirleyici rol oynamıştır. Halifelerin Kureyşli olması ve iktidar mücadelelerinin Kureyşliler arasında sürüp gitmesi, Kureyş’in yönetimi âdeta tekeline aldığı kanaatini oluşturmaktadır. Bu kabilenin yüzyıllar boyunca iktidar ile anılması, ancak Kureyş’in kendileri ve tebaa tarafından yönetimle eşitlemesi ile mümkün olabilmiştir. Dolayısıyla yönetim konusunda Kureyşlilik şeklinde bir olgunun var olduğu kabul edilmelidir. Rakip kabilelerin dahi Kureyş otoritesini dikkate alarak kendi konumlarını belirledikleri bir vasatta Kureyş’in siyasî liderliğinin tarihî kökenleri ve onun bu konumu nasıl elde ettiği, varsa bu olgunun kırılma veya güçlenme dönemleri, Kureyşliliğin etki ve gücünü anlamak bakımından önemlidir. Öte yandan tarihin akışına yön veren, etkileri bugün dahi hissedilen ve mezheplerin ayrışma sebeplerinden birçoğunu oluşturan siyasî hâdiselerin büyük bölümü İslâm tarihinin ilk döneminde yaşanmıştır. Bu hâdiseleri değerlendirebilmek için muhatapların adımlarına yön veren âmillerin başında gelen Kureyşlilik olgusunun irdelenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada Cahiliye döneminden Abbâsîlere kadar ilk dönem İslâm tarihi siyasî hadiselerindeki Kureyşlilik olgusunun geçmişteki izleri sürülerek olgunun tarihî kökenleri ve sonraki döneme yansımaları tahlilî bir yöntemle incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, Asabiyet, Kabile, Kureyşlilik, Siyaset, Hilâfet

PDF

___

Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
Apak, Âdem. Erken Dönem İslâm Tarihinde Asabiyet. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
Aycan, İrfan. “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabîlesinin Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (1997), 119-141.
Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr–Riyâd Zirikli. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
Cümeylî, Hudayr Abbâs. Kureyş. çev. Asım Sarıkaya. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
Dûrî, Abdulazîz. İlk Dönem İslâm Tarihi –Bir Önsöz–. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya Umerî. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1985.
Hatiboğlu, Mehmet Said. Hilafetin Kureyşliliği. Ankara: Otto Yayınları, 2011.
İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Halîl Me’mûn Şiha. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2011.
Mes’ûdî, Ebû Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. Murûcu’z-zeheb ve meâdinu’l-cevher, şrh. Afîf Nâyif Hâtum. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
Öz, Şaban. Sahabe Sonrası İktidar Mücadelesi –İkinci Fitne Dönemi–. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
Öz, Şaban. “İlk Dönem İslâm Toplumunda Siyasî Algı Değişimi Üzerine”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (2013), 1-28.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t Taberî –Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk–. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
Taha Hüseyin. el-Fitnetü’l-kübrâ –Osman–. Kahire: Müessesetü’l-Hindâvî, 2012.
Wellhausen, Julius. İslamiyet’in İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
Zübeyrî, Ebû Abdillah Musab. Kitâbu Nesebi Kureyş. Kahire: Dâru’l-Meârif, t.y.