Spinoza’nın Determinizm Anlayışı Ve Tanrı/Töz Düşüncesine Yansıması

Yeniçağ Felsefesi içerisinde yer alan en tartışmalı filozoflardan birisi de şüphesiz Spinoza’dır. Her ne kadar etkisi ölümünden uzun yıllar sonra belirmiş olsa da ortaya koyduğu düşüncelere bakılarak; panteist, panenteist hatta ateist olduğu bile söylenmiştir. Günümüzde de aynı tartışmaların devam ettiğini söylemek mümkündür. Bunlarla birlikte Spinoza’nın dikkat çeken düşüncelerinden bir tanesi de determinizme dair olandır. Spinoza, özellikle Etika’sının Tanrı konusuna ayırdığı birinci bölümünde determinizm anlayışının ilkelerini ve ayrıntılarını ortaya koymaktadır. Determinizm anlayışı, doğanın nedensel yasalara tabi olduğu ve evrende hiçbir şeyin nedensiz olmadığı düşüncesine dayanmaktadır. Bu düşüncenin, temeli Antik Yunan’a kadar gitse de Rönesans dönemiyle birlikte bilimlerin gelişmesiyle daha belirgin ve etkin hale geldiği söylenebilir. Özellikle matematik, geometri, astronomi ve fizik üzerine yapılan çalışmalarda evrende determinist bir anlayışın var olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede Galileo, Descartes ve Newton’ın çalışmalarının determinist anlayışı güçlendirdiği ifade edilmelidir. Descartes’tan etkilendiği bilinen Spinoza, matematik-geometrik düzenden yola çıkarak evreni de aynı düzen ve zorunluluk içerisinde görmüş ve felsefesini bu temel üzerine kurmuştur. Tanrı’dan (töz) başlamak üzere attiributum (sıfatlar) ve moduslar (tavırlar) üzerinden evreni zorunluluk ve nedensellik zinciri içerisinde determinist bir anlayışla açıklamaya çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Spinoza, Determinizm, Nedensellik, Tanrı, Töz

PDF

___

Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 11. Basım, 1998.
Arıcan, M. Kazım. “Spinoza’nın Natura Naturans Ve Natura Naturata Kavramlarının Anlamsal İçeriği Üzerine Tartışmalar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/4 (2004), 87-96.
Arıcan, M. Kazım. Panteizm, Ateizm ve Panenteizm Bağlamında Spinoza’nın Tanrı Anlayışı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
Atbakan, Berk Utkan. Spinoza’da Modus Ve Conatus Kavramları Bağlamında Sevinç Ve Keder Sorunu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/49369.pdf
Bristow, William. “Enlightenment”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Erişim 02 Ekim 2020. https://plato.stanford.edu/entries/enlightenment/
Cevizci, Ahmet. Felsefe Tarihi Thales’den Baudrillard’a. İstanbul: Say Yayınları, Dördüncü Basım, 2012.
Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2010.
Deleuze, Gilles. Spinoza Üstüne On Bir Ders. çev. Ulus Baker. Ankara: Öteki Yayınevi, 2000.
Eralp, H. Vehbi. “Determinism Ve Hürriyet Üzerine Düşünceler”. Felsefe Arkivi 5/1 (1960), 1-6. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/14565
Fennî, İsmail. Lügatçe-i Felsefe. (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1341).
Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 11. Basım, 1999.
Karaca, Çağlar. “Aydınlanmanın Bilimsel Temeli ve Determinizm”. Felsefelogos. (December 2016), 1-22.
Kutluer, İlhan. “Determinizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/215-216. Ankara: TDV Yayınları, 1995. Nadler, Steven. Spinoza’s Ethics-An Introduction. New York: Cambridge University Press, 2006.
Öner, Necati. İnsan Hürriyeti. Ankara: Vadi Yayıncılık, 1995.
Rice, Lee C.. “Paradoxes of Parallelism in Spinoza”. Iyyun: The Jerusalem Philosophical Quarterly, 48 (1999), 37-54. Russell, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi: Ortaçağ. İstanbul: Say Yayınları, 2000.
Spinoza, Benedictus. Teolojik-Politik İnceleme. çev. Cemal Bali Akal - Reyda Ergün. Ankara: Dost Kitabevi, Beşinci Basım, 2019.
Spinoza. Etika. çev. H. Ziya Ülken. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, İkinci Basım, 1965.
Spinoza. Törebilim. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, İkinci Basım, 2000.
Tarhan, Esra. Descartes Ve Spinoza Felsefesinde Ruh-Beden İlişkisi. Mersin: Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. file:///C:/Users/stask/Downloads/Supervised_Master_Theses_005.pdf
Uludağ, Zekeriya. “Determinizm ve Zorunsuzluk”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8/1 (1993), 257-272. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188157
Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. İstanbul: Sosyal Yayınlar, Beşinci Basım, 1998.
Yardımlı, Aziz. “Sunuş: Spinoza ve Modern Bilincin Erdem Sorunu”. Törebilim. I-XII İstanbul: İdea Yayınevi, İkinci Basım, 2000.
Yılmaz, Tahsin. Determinizm ve Hürriyet Problemi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1972.
Zelyut, Solmaz. Spinoza. Ankara: Dost Kitabevi, İkinci Basım, 2011.