Bulûğ ve Rüşd Kavramları Çerçevesinde Ceza Ehliyetinin Yeniden Değerlendirilmesi: Cezaî Rüşd

Bu makalede, İslam hukukunda mükellefiyet için gerekli görülen cinsî gelişim anlamındaki bulûğ ile daha çok malî hukuk alanında gözetilen rüşd kavramı incelenerek aralarındaki ilişkiye dair değerlendirmelere yer verildi. Bu iki kavram ve ilgili hükümlere yönelik doktrin incelemesi neticesinde konuyla ilgili görüşlerin mutlak olmadığı ve güncel verilerle yeniden değerlendirilmeye elverişli olduğu görülmektedir. İnsan tasarrufları çok geniş bir alana yayılmıştır. Bu tasarrufların tamamını bir makalede ele almak mümkün olmayacağından çalışmamız ceza hukuku ile sınırlandırılmıştır. Makalede öncelikle ceza ehliyetine dair klasik görüşler incelendi. Akabinde cinsî olgunluğun ceza hukukunda tek başına yeterli olduğu düşüncesi, endokrinoloji, gelişim psikolojisi, klinik psikoloji, adalet psikolojisi gibi pozitif bilimlerin verileri ışığında yeniden değerlendirildi; cezaî rüşd şeklinde bir kavramsallaşmanın imkânı ve içeriğine dair bir yaklaşım sunuldu. Araştırmada ceza sorumluluğu için yaş tayin etmek ve bu yaş öncesinde bireye ceza soruşturması açmayı önlemek şeklindeki hukuk yaklaşımı ile ceza sorumluluğunun takdirini hâkime bırakma yaklaşımından istifade edilmiştir. Gelişim dönemleri ve özelliklerine dair Türkiye’de yapılmış çalışmalarda, ortalama bulûğ yaşı yaklaşık 14 olarak tespit edilmiştir. Bilimsel araştırmalara konu olan ergen bireylerdeki ruhsal dalgalanmaların 14 yaş sonrası azalmaya başladığı ancak beynin yönetici merkezinin tam olgunlaşmaması nedeniyle davranışlarını yönlendirme ve telkinden bağımsız hareket etme kabiliyetinin daha ileri safhalarda gerçekleştiği gözlenmiştir. Bu bilgiler ışığında makalede ceza ehliyeti ve cezanın tahfifi konusu değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Ehliyet, Ceza Ehliyeti, Bulûğ

Re-Evaluaton of Competence to Trial within the Frame of Terms Bulugh and Rushd: Criminal Majority

This paper comprises an assesment of relationship between the terms bulugh (puberty), demanded for religious and legal responsibility in Islamic law and rushd, mostly appearing in financial law by examining each term and highlighting their meanings. As a result of the doctrine review regarding these two concepts and related provisions it is concluded that judgemenets in relatıon to the terms are open to interpretation and re-evaluatıon in consideration of current data. Yet, different perspectives from fiqh and kalama re available. Within the framework of fiqh bulugh means sexual maturity and qualifies a person for responsibility. Whereas form a kelamic point of view an intellectual maturity is accredited. Given an example, Sharif Jurjani asserted that the contracting level of an individual would change in accord with each single subject of mind. This approach could provide a basis for the idea of assigning particular responsibility/liability criteria for particular human action. Narratives on Surah Nisa’s sixth verse and its revelation were effective in restricting the meaning of the term rushd to “being able to master property” whereas its semantic fieald is wide enough to encompass the meaning “the ability of conducting properly in every situation or life aspect”. Scholars of the classical era were adopting the idea that bulugh and rushd would occur concurrently. The codification movement getting under way in the nineteenth century points to an alteration in the notion and to a general acceptance of revoking sexual maturity as essential for rushd. Ahwal ash-Shahsjja and Duraru’l Hukkam shows some examples of this alteration. An approach to rushd like the fuqhaha’s, expecting it after a physical substructure is felicitous, but confining the term to a fiscal space imlies ‘not to accept a person as an adult’ which in our opinion does not corralate with reality. Yet, indicators of bulugh accepted by scholars like the first menstruation, wet dream, pubic hair are affected by many factors such as genetic or environmental factors, nutritional habits, drugs, visiual and audical stimulants etc. Moreover, they indicate signs for the onset of an intellectual development rather then an intellectual developmental completion. Thus, presenting such symptoms as an unvarying over time criteria and as standing for everyone in all religious-legal responsibility areas does not seem convincing.

PDF

___

AKGÜNDÜZ, Ahmet. Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1986.
ALİ, Cevâd. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslam. 20 cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 4.basım, 1422/2001.
APAY, Saim. “Bulûğun Suçla İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 9/1 (Mart 1952), 317-323.
ATAY, Zeynep. İstanbul’da Yaşayan 6-18 Yaş Arası kız Çocuklarında Ergenlik Gelişim Basamaklarının Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Yan Dal Uzmanlık Tezi, 2011.
ATMACA, Talip. İslam Hukukunda Ceza Ehliyet. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
BAĞDÂDÎ, Ebû Mansûr Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Matba‘atüd-Devle, 1346/1928).
BAĞDÂDÎ, Ebû Mansûr Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye. Beyrut: Daru’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. basım, 1977.
BARDAKOĞLU, Ali. “bulûğ”. 6/ 413-414. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
BARKAN, Ömer Lutfi. 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları. 1. cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1943.
BAYHAN, Pınar. “Ergenlik Dönemi: Fiziksel, Cinsel ve Motor Gelişim”. Doğum Öncesinden Ergenliğe Çocuk Gelişimi. Ed. Nilgün Baysal Metin. Ankara: Pegem Akademi, 2016.
BEGAVÎ, Muhyissünne Ferrâ. Me‘âlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’an. Thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, 1420.
BUHÂRÎ, Alâüddîn Abdülaziz. Keşfü'l-esrâr şerhu Usûli'l-Bezdevî. 4 cilt. B.y.: Daru’l-Kütübi’l-İslamî, t.s.
BUHÂRÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. 4 cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1425/2004.
BURGAÇ, Ezgi. Son 15 Yılda Çocuk Endokrin Kliniğine Erken Ergenlik Yakınmasıyla Başvuran Hastaların Değerlendirilmesi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2018.
BURSEVÎ, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.s.
CANTÜRK, Gürol. “Çocuk Suçluluğunda Adli Psikiyatrik Değerlendirme”. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED) 14/2 (2014), 31-34.
CESSÂS, Ahmed b. Alî Ebû Bekr er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’an. Thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1405.
CEVHERÎ, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. “blġ”. es-Sıhâh tâcü’l-luġa ve sıhâhu’l-‘arabiyye. Thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 4/ 1316-1317. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. basım, 1407/1987.
Ceza Sorumluluğunun Değerlendirilmesi Rehberi. 2010.
http://cocukhaklari.barobirlik.org.tr/dokuman/egitimbasvuru_basvuru/cezasorumlulugunun.pdf
CÜCELOĞLU, Doğan. İnsan ve Davranışı. B.y.: Remzi Kitabevi, 7. basım, 1997.
ÇAĞLAYAN, Harun. “Teklif Karşısında Çocukların Dünya ve Ahiretteki Durumu”. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014), 37-60.
ÇAKMAKLI, Kemal. Çocuk ve Gençte Sosyal Gelişim. İstanbul: Yağmur Yayınları, 4. basım, 2007.
ÇOLAK, Mücahit. “İslam Hukukunda Ceza Ehliyeti Açısından Yaş Küçüklüğü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2011), 103-124.
DAĞCI, Şamil. İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Müessir Fiiller. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. basım, 1999.
DEMİR, Meva – Karabacak, Aynur. “Ergenlerin Duygusal Özerkliklerinin Çeşitli Değişkenlere Göre İncelenmesi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21/2 (Haziran 2017), 427-442.
EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-‘İlmiyye, 4. basım, 2010.
EBÛ HABÎB, Sa‘dî. “blġ”. el-Kāmûsu’l-fıkhî lugaten ve’stılâhan. 41-42. Dimeşk: Dâru’l-fikr, 2. basım, 1408/1988.
EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsî. Thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
EBÛ ZEHRE, Muhammed. el-Cerîme ve’l-ukûbe fi’l-fıkhi’l-İslamî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-İslamî, 1998.
EFENDİ, Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Mecelleti’l-Ahkâm. Trc. Fehmi el-Hüseynî. 4 cilt. B.y.: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
ENDELÜSÎ, İbn Said. Neşvetü’t-tarab fî târîhi câhiliyyeti’l-‘Arab. Thk. Nusret Abdurrahman. Amman: Mektebetü’l-Aksâ, t.s.
EREM, Faruk. Adalet Psikolojisi: Suçlu Psikolojisi-Usul Psikolojisi- Mahpusun Psikolojisi. Ankara: Başkent Klişe Matbaacılık, 11. Basım, 2003.
EŞ‘ARÎ, Ebu’l-Hasan. Makālâtü’l-İslamiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Thk. Na‘îm Zerzur. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1426/2005.
EZHERÎ, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. “ḥlm”. Tehzîbü’l-lüġa. Thk. Muhammed ‘Avaḍ Mu‘rib. 5/ 69-71. 8 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâś el-‘Arabî, 2001.
FEYYÛMÎ, Ahmed b. Muhammed. “ḥlm”. el-Misbâhu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. 1/ 148. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l- ‘İlmiyye, t.s.
FÎRÛZÂBÂDÎ, Ebü’t-Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb. “blġ”. el-Kāmûsü’l-muhît. Thk. Mektebetü Tahkîki’t Türâs fî Müesseseti’-Risâle. 780. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘,8. basım, 1426/2005.
HUBERMAN, Leo. Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla. Trc. Murat Belge. İstanbul: İletişim Yayınları, 17. basım, 2016.
İBN EBÎ HÂTİM, Ebû Muhammed Abdurrahmân. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. Thk. Esʽad Muhammed et-Tayyib. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. basım, 1419.
İBN FÂRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed el-Kazvînî. “blġ”. Mu‘cemü mekāyîsü’l-luġa. Thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 1/ 301-302. 6 cilt. B.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
İBN FÂRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed el-Kazvînî. “ḥlm”. Mu‘cemü mekāyîsü’l-luġa. 2/ 93-94.
İBN HACER, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız, 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
İBN KUDÂME, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh. el-Muğnî. 10 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
İBN MÂCE, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbni Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 cilt. B.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, t.s.
İBN MANZÛR, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. “blġ”. Lisânü’l-‘Arab. 8/ 419-421. 15 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. basım, 1414.
İBN SA‘D, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakātü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
İBNÜ’L-ESÎR, Ebu’l-Hasen İzzeddin. Üsdü’l-ġābe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
İBNÜ’L-HÜMÂM, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-kadîr. 10 cilt. B.y.: Dâru’l-Fikr, t.s.
İBNÜ’L-MÜLAKKÎN, Ebû Hafs Sırâcüddîn Ömer. el-Bedrü’l-münîr fî tahrîci ehâdîsi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Thk. Mustafa Ebü’l-Ġayt vd. 9 cilt. Riyad: Dâru’l-Hicre li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1425/2004. ÎCÎ, Eb’ül-Fazl Adudüddin. el-Mevâkıf. Thk. Abdurrahman Umeyre. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417/1997.
İĞBÂRİYYE, Musa Mahmud. el-Bulûğ ve’r-rüşd fi’ş-şerî‘ati’l-İslamiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2011.
IŞIKLAR, İbrahim. “Türk Çocuklarının Bulûğ Yaşı Üzerinde Araştırmalar”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi (DTCF). 7/4 (1949), 515-524.
KARSLI, Ümit. Mezheplere Göre Ceza Ehliyeti ve Günümüz Hukukuyla Mukayesesi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
KÖKSAL, Asım Cüneyd. “Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Akıl Kavramı ve Dört Mertebeli Akıl Anlayışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Ocak 2011), 5-44.
KÖSE, Saffet. “Rüşd”. 35/ 298-300. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
KULAKSIZOĞLU, Adnan. Ergenlik Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 12. basım, 2011.
KURTUBÎ, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’an. Thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim Ettafeyyiş. 20 cilt. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. basım, 1384/1964.
MERGĪNÂNÎ, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn. el-Hidâye fî şerhi Bidayeti’l-Mübtedî. Thk. Talâl Yusuf. 4 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, t.s. Mevsû‘atü’l-fıkhiyye el-Kuveytiyye. “Rüşd”. 22/ 212, 213, 216-219. B.y.: Dâru’s-Safve, t.s. Mevsû‘atü’l-fıkhiyye el-Kuveytiyye. “Tecribe”. 10/ 158 -160. B.y.: Dâru’s-Selâsil, 2. basım, t.s.
MORSÜNBÜL, Ümit. Ergenlikte Özerkliğin ve Kimlik Biçimlenmesinin Öznel İyi Oluş Üzerindeki Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, t.s.
NESÂÎ. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. Sünenü Nesâî. Thk. Hasan Abdülmün‘im Şelebî. 12 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
NÎSÂBÛRÎ, Nizâmeddin Hasen b. Muhammed. Ġarâibü’l-Kur’an ve raġâibü’l-Furkân. Thk. Zekeriyya Umeyrât. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416.
ONUR, Mehmet. Bir Ehliyet Arızası Olarak İslam Hukukunda Sefeh. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
ORUM, Fatih. “Kur’an Işığında Küçüklerin Evlendiril(eme)mesi Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2019), 139-128.
ÖZCAN, Özge. “Orta Çağ’dan Erken Modern Döneme Çocukluğun Tarihsel Gelişimi”. Çocuk ve Medeniyet Dergisi 2/4 (2017), 91-125.
PLOTNİK, Rod. Psikolojiye Giriş. Trc. Tamer Geniş. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009.
RÂZÎ, Ebû Abdillâh Fahreddin. Mefâtîhu’l-ġayb. 32 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, 3. basım, 1420.
REMLÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Nihayetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
SÂVÎ, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Bülġatü’s-sâlik li Akrebi’l-Mesâlik. 4 cilt. B.y.: Dâru’l-Me‘ârif, t.s.
SELÇUK, Ziya. Eğitim Psikolojisi. B.y.: Nobel, 18. basım, 2010.
SERAHSÎ, Ebû Bekir. Usûlü’s-Serahsî. Thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Îlmiyye, 3. basım, 1436/2015.
SERAHSÎ, Ebû Bekir. el-Mebsût. 30 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
SÜBKÎ, Takiyyüddin. İbrâzu’l-hikem fî hadîsi rufi’a’l-kalem. Thk. Keylânî Muhammed Halîfe. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1416/1996.
ŞÂZELÎ, Hasan Ali. el-Cinâyât fi’l-fıkhi’l-İslamî dirâse mukârene beyne’l-fıkhi’l-İslami ve’l-kânûn. B.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-Câmi‘î, t.s.
ŞENSOY, Naci. “Eski Devirlerde ve İslam’da Yaşın Cezai Mesuliyet Üzerindeki Tesiri”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 13/2 (1947), 512-528.
ŞENTEMERÎ, Ebü’l-Haccâc Yusuf. Eş‘âru’ş-şu‘arâi’s-sitteti’l-câhiliyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
ŞİMŞEK, Murat. ” İslam Hukuku ve Pozitif Hukuk Açısından Ceza Ehliyeti”. İnsan ve Toplum 2/3 (2012), 139-164
STEİNBERG, Laurence. Ergenlik. Haz. Figen Çok. İstanbul: İmge Kitabevi, 2007.
TABERÎ, Muhammed b. Cerîr. Cami‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’an. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 cilt. B.y., Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
TAYÂLİSÎ, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd. el-Müsned. Thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, 4 cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1419/1999.
TEHÂNEVÎ, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. Thk. Ali Dehrûc. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü Beyrût Nâşirûn, 1996.
TİRMİZÎ, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’s-sahîh. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 cilt. Mısır: Şeriketü Mektebe ve Matba‘ati Mustafa el Bâbî el-Halebî, 2. basım, 1395/1975.
TÜRK HUKUK KURUMU. “Ehliyet”. Tük Hukuk Lugatı. 61. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 3. basım, 1991.
TÜRK HUKUK KURUMU. “Cezaî Ehliyet”. 50.
TÜRK HUKUK KURUMU. “Cezaî Mesuliyet”. 231.
ÛDEH, Abdülkādir. et-Teşrî‘u’l-cinâiyyi’l-İslamî mukârenen bi’l-kânûni’l-vad‘î. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-Arabiyy, t.s.
UKBERÎ, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn. Şerhu Dîvâni’l-Mütenebbî. Thk. Mustafa es-Sakkâ vd. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, t.s.
ULUĞTEKİN, Sevda. Çocuk Mahkemeleri ve Sosyal İnceleme Raporları. Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları, 2004.
YILDIZ, Abdulkadir. Akıl Hastalığı Olmayan, Suça Sürüklenmiş ve Sürüklenmemiş On İki-On Dört Yaş Grubu Çocukların ‘Suçun Hukuki Anlam ve Sonuçlarını Algılayabilme ve Davranışlarını Yönlendirme Yeteneklerinin Gelişip Gelişmediği’ Yönünden Karşılaştırılması: Olgu-Kontrol Çalışması. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2015.
YILMAZ, Emel. Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukuku’nda Ceza Ehliyetleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
YILMAZ, Tuba. İslam Hukukunda Ehliyeti Daraltan veya Ortadan Kaldıran Sebepler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
ZEBÎDÎ, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtaza. “blġ”. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kāmûs. 22/ 444-452. 40 cilt. B.y: Dâru’l-Hidâye, t.s.
ZEBÎDÎ, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtaza. “ĥlm”. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-kāmûs. 31/ 525-526.
ZEHRÂNÎ, Merzûk b. Hayyâs. “Etyebü’n-neşri fî tefsîri’l-vesâya’l-‘aşr: el-Vasiyyetü’s-sâdise”. Mecelletü’l-Cami‘ati’l-İslamiyye bi’l-Medîneti’n-Nebeviyye. 71-72 (1408).
ZEYLÂÎ, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-Dekāik. [Şelebî’nin hâşiyesi ile birlikte]. 6 cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.