Anadolu Selçuklu Devleti'nde Fütüvvet ve Ahilik: Siyasetin Kurumundan Kurumun Siyasetine

Ahilik, Abbasi halifesi Nâsır-Lidînillâh’ın resmî bir kurum haline getirerek devletinin sarsılan siyasî ve manevî otoritesini yeniden tesis etmekte kullandığı fütüvvet anlayışını Evhadüddîn-i Kirmânî’nin XIII. asrın başında göçebe Türkmenlerin hayat ve İslam anlayışına uygun bir tarzda yeniden yorumlayarak fikrî alt yapısını oluşturduğu, Ahî Evran’ın da Anadolu’ya özgü bir renk katarak kurumsallaştırdığı bir teşkilattır. I. Alâeddin Keykubad’ın yardım ve desteğiyle kısa sürede teşkilatlanarak köylere kadar yayılan Ahilik, Anadolu Selçuklu Devleti’nin siyasî, iktisadî, içtimaî ve tasavvufî hayatını şekillendiren en dinamik unsur olarak büyük bir güç ve etki kazanmıştır. Ahiliğin merkezî idareye destek veren ve merkezi idareden destek alan bir kurum olarak elde ettiği bu güç ve etki, Kösedağ bozgununun akabinde sıfırlanma noktasına gelmiştir. Ahilerin bozgunun ardından Kayseri’ye kadar ilerleyen düşmana karşı sergiledikleri aktif direniş sebebiyle Moğolların, Moğol vesayeti altına giren yönetimin ve çekişme yaşadıkları Moğol yanlısı Mevlevilerin hedef tahtası haline gelmesiyle Ahilik hem insan kaynağını hem de önceki kazanımlarını kaybederek var olma savaşı vermiştir. Geniş yelpazeli bu çalışma da fütüvvet düşüncesinin Anadolu’ya intikalini, Anadolu’da yayılmasına etki eden unsurları, Kirmânî ve Ahî Evran tarafından göçebe Türkmenlerin hayat anlayışına uygun tarzda yeniden yorumlanmasını, Ahi-Mevlevî çekişmesini ve bu çekişmenin siyasî ve sosyal olaylara yansımasını konu edinmiştir. Konunun dönem kaynakları ve günümüz literatüründen elde edilen harmanlanmış bilgilerle analiz edildiği çalışma, XIII. yüzyıl Anadolu tarihine damga vuran bu çok yönlü teşkilatın bir asırlık serüvenine ve I. Alâeddin Keykubad’dan sonra taht kavgalarıyla siyasal bütünlüğü sarsılan, Moğol istilasıyla da sosyal ve iktisadî düzeni altüst olan Anadolu Selçuklu Devleti’nin siyasi, iktisadî, içtimaî, idarî ve tasavvufî hayatının Ahilikle ilgili kesitine ışık tutmayı hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslam tarihi, fütüvvet, Kirmânî, Ahî Evran, Ahi.

FUTUWWA AND AKHISM IN THE ANATOLIAN SELJUK STATE

From the Institution of Politics to the Politics of the Institution Akhism, is the organization that formed its intellectual infrastructure by reinterpreting nomadic Turkmens by Ewhad Al-Din Kirmânî at the beginning of the 13th century in line with the understanding of life and Islam, and then was institutionalized by Akhi Ewrân by adding an Anatolian color based on the understanding of futuwwa, which Abbâsid caliph Al-Nâsır Li-Dîn Allâh used to re-establish the shaken political and spiritual authority of his state by making it an official institution. Akhism, which was organized in a short time with the help and support of Alâ Al-Dîn Kaykubâd I spreading to villages, gained great power and influence as the most dynamic element shaping the political, economic, social, and mystical life of the Anatolian Seljuk State. This power and influence, which the Ahi community acquired as an institution supporting and receiving support from the central administration, came to the point of zero after the defeat in Kosedag. With the active resistance of the Akhis against the enemy that advanced to Kayseri following the defeat, the Mongols became the target of the administration under the Mongol dominance and the pro-Mongolian Mevlevis, with whom they had conflicts, and Akhism lost its human resources and previous gains, and fought for its existence. This wide-ranging study addresses the transfer of the idea of conquest (futuwwa) to Anatolia, the factors affecting its spread in Anatolia, the re-interpretation of the nomadic Turkmens by Kirmânî and Akhi Ewrân, the Akhi-Mawlawî conflict, and the reflection of this conflict in political and social events. The study, in which the subject was analyzed with the sources of the period and the blended data obtained from literature today, aimed to shed light on the section related to Akhism, which had a centuries-old adventure of this versatile organization, which left its mark on the Anatolian history in the 13th century, and the political, economic, social, administrative, and mystical life of the Anatolian Seljukian State, whose political integrity was shaken by the fights for the throne after Alâ Al-Dîn Kaykubâd I, and whose social and economic order was turned upside down by the Mongol invasion.

Keywords:

İslam tarihi, fütüvvet, Kirmânî, Ahî Evran, Ahi.,

PDF

___

Ahmet Eflâkî. Âriflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Hürriyet yayınları.

Azamat, Nihat. “Evhadüddîn-i Kirmânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 11/518-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.

Babinger, Franz - Köprülü, Fuad. Anadolu’da İslâmiyet. çev. Ragıp Hulusi. haz. Mehmet Kanar. İstanbul: İnsan Yayınları.

Bayram, Mikâil. Ahi Evren Hâce Nasirü’d-Din Mahmud ve Ahi Teşkilâtının Kuruluşu. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.

Bayram, Mikâil. Sosyal ve Siyâsî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi. Konya: Çizgi Kitabevi, 2. bsk., 2021.

Bayram, Mikâil. Şeyh Evhadü’d-din Hâmid El-Kirmânî ve Evhadiyye Tarikatı. Konya: Çizgi Kitabevi, 2019.

Bayram, Mikail. Tasavvufî Düşüncenin Esasları (Ahi Evren). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 165.

Bedîüzzamân Fürûzanfer. Menâkıb-ı Evhadüddîn Hâmid b. Ebi’l-Fahr Kirmânî. Tahran, 1969.

Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 2.bsk.

Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.

Çağatay, Neş’et. “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/I (1952), 59-68.

Çağatay, Neşet. “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi II”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/II-III (1952), 61-84.

Ebî Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.

Ecer, A. Vehbi. “Anadolu’da Ahi Evran Zamanında Kültür Hayatı”. İstanbul: Ahîlik Araştırma ve Kültür Vakfı, 1986.

Gölpınarlı, Abdülbaki. “Burgâzî ve ‘Fütüvvet-Nâme’si”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953), 76-153.

Gölpınarlı, Abdülbâki. “‘Fütüvvet-Nâme-i Sultânî’ ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955), 127-155.

Gölpınarlı, Abdülbâki. “Fütüvvet-Nâme-i Şeyh Seyyid Huseyn ibni Gaybî”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955), 73-126.

Gölpınarlı, Abdülbâki. “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 11/1-4 (1950 1949), 6-354.

Gölpınarlı, Abdülbâki. “Şeyh Seyyid Gaybî oğlu Şeyh Seyyid Huseyn’in ‘Fütüvvet-Nâme’si”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955), 27-72.

İbn Bibi. El Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name). çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı.

İbn Bîbî. Histoire des Seldjoucides d’Asie Mineure d’après İbn Bîbî Texte Turc. nşr. M.Th. Houtsma. Leide: E. J. Brill, 1902.

İbni Bibi. Anadolu Selçukî Devleti Tarihi. çev. M. Nuri Gencosman. Ankara, 1941.

Kaymaz, Nejat. Pervâne Mu’înü’d-dîn Süleyman. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi.

Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.

Koca, Salim. “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alâeddîn Keykubâd’ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkışı”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 25 (2009), 1-38.

Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 3. bs., 1976.

Köprülü, M. Fuad. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. haz. Orhan Köprülü. Ankara: Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., 6. bs.

Mevlâna Celâleddin Rumî. Mektuplar. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1963.

Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, Gnşlm. 2. bsk.

Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet -Tarih”. TDV İslam Ansiklopedisi. 13/261-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.

Şahin, İlhan. “Ahî Evran”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Şapolyo, Enver Behnan. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1964.

Taeschner, Franz. “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı)”. çev. Fikret Işıltan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953), 3-32.

Taeschner, Franz. “İslâm’da Fütüvvet Teşkilâtının Doğuşu Meselesi ve Tarihî Ana Çizgileri”. çev. Semahat Yüksel. Belleten XXXVI/142 (1972), 203-235.

Tarım, Cevat Hakkı. Tarihte Kırşehri-Gülşehri ve Babailer-Ahiler-Bektaşiler. İstanbul, 3. bsk., 1948.

Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 4. bsk.

Ülgener, Sabri F. Dünü ve Bugünü ile Zihniyet ve Din. İstanbul: Der Yayınları.

Zeydan, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. Zeki Megâmiz. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1974.