Osmanlı’da Kadılar İçin Yapılan İmtihanlar ve 19. Yüzyıldan Bir İmtihan Örneği: Filibeli Halil Fevzi Efendi’nin Risale-i İmtihâniye fî Bâb-i Bey‘i’l-fâsid mine’d-Dürer’i

İlk devirlerden itibaren Müslümanlar nezdinde kadılık görevini ancak liyakat sahibi kimselerin yerine getirebileceği prensipte benimsenmiş, kadıların yeterli ölçüde hukuk bilgisine ve melekesine sahip kimseler arasından seçilmesine özen gösterilmiş, bunu temin için medreseler kurulmuştur. Kadıların kazâî saha dışında idarî yapıda da etkin olduğu Osmanlı Devleti’nde medrese sistemi daha da geliştirilmiş, yüksek öğretim veren Sahn ve Süleymaniye medreseleri kurulmuş, hukukçular bu müesseselerin mezunları arasından atanmıştır. Zamanla bir çeşit stajyerlik mahiyetinde olan mülâzemet sistemi de uygulamaya konulmuş, görevini hakkıyla yapacak kimselerin kadı olarak seçilebilmesini temin için birçok tedbir alınmış, düzenlemeler yapılmıştır. Bunlar arasında bilhassa imtihanlar liyakatlı adayların belirlenmesinin en önemli yollarından biri olarak görülmüştür. Tanzimat’tan sonra ise sistemde köklü değişiklikler gerçekleştirilmiş, kadı atamalarında imtihana neticelerinin esas alınmasına dayanan yeni bir derecelendirme usulü uygulamaya konulmuştur. Kadı yetiştiren okullar kurulmuş, bu okullara girişte, tahsil esnasında ve mezuniyette oldukça ciddi şekilde yapıldığı anlaşılan imtihanlar icrâ edilmiştir. İmtihanlar hiç şüphesiz ölçme ve değerlendirme faaliyetinin en esaslı unsurudur. Ölçme ve değerlendirme, eğitim sürecinin birçok bileşeni ile ilgili fikir veren bir basamaktır ve müfredat, değerlendirme kriterleri, ilkelerin koruması gibi hususlarla yakından ilişkilidir. Bu makalenin konusunu Osmanlı Devleti’nde kadılar için yapılan imtihanlar teşkil etmektedir. Günümüzde Osmanlı dönemi eğitim sisteminin ve kazâ teşkilatının işleyişine dair pek çok eser ve makale bulunmakla birlikte, bu konuyu müstakil olarak ele alan çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Bu makalede, kadılık mesleğine giriş süreci ve tayin kriterleri ile alakalı olması açısından önem arz eden bu konu etraflı bir şekilde incelenmiş, kadı adaylarına uygulanan imtihanlar hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde Tanzimat’a kadar olan dönemde, ikinci bölümünde Tanzimat sonrasında kadılar için yapılan imtihanlar ele alınmıştır. Üçüncü bölümde 19. yüzyılda kadı okullarında en ağırlıklı ders olan Dürer dersi ile Filibeli Halil Fevzi Efendi tarafından Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm’dan hazırlanıp 1867’de risale olarak neşredilen imtihan sorularının tercümesi yapılmış, muhtevası tanıtılarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Çalışmanın son kısmında ise bu imtihanın soruları ile cevaplarının tercümesi yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Osmanlı Kazâ Teşkilatı, Kadı tayini, İmtihan, Nüvvâb, Filibeli Halil Fevzi Efendi, Dürerü’l-hükkâm

Exams for Judges in the Ottoman Empire and an Example from the 19th Century: Risāla al-İmtihāniyya fī Bāb al-bay‘ al-fāsid min al-Durar of Halil Fevzi Efendi from Filiba

From the earliest times, according to Muslims, it has been adopted in principle that only those who have merit can fulfill the duty of judge, care has been taken to choose the judges from among those who have sufficient legal knowledge and skills, and madrasahs have been established to ensure this. In the Ottoman Empire, where the qādis were also active in the administrative structure outside the jurisdiction field, the madrasah system was further developed, the Sahn and Sulaymaniya madrasahs providing higher education were established, and jurists were appointed from among the graduates of these institutions. Over time, the mulāzama system, which is a kind of internship, was also put into practice, and many measures were taken and regulations were made so that those who would do their duty properly could be elected as kādī. Among them, especially exams have been seen as one of the most important ways to identify qualified candidates. After the Tanzimat, radical changes were made in the system, and a new grading procedure based on exam results was put into practice in the appointments of qādis. Schools that train qādi were established, and exams were carried out at the entrance to these schools, during education and at graduation, which were understood to be quite serious. Exams are undoubtedly the most essential element of measurement and evaluation activity. Assessment and evaluation consists a step that gives an idea about many components of the educational process and are closely related to issues such as curriculum, evaluation criteria, and protection of principles. The subject of this article is the exams held for qādīs in the Ottoman Empire. Although there are many works and articles on the functioning of the Ottoman education system and the jurisdiction organization, there is a need for studies that deal with this issue separately. In this article, this issue, which is important in terms of being relevant to the entry process and appointment criteria to the profession of qādī, has been examined in detail and it is aimed to give information about the exams applied to the qādī candidates. In the first part of the study, the exams for qādis in the period until the Tanzimat and in the second part the exams for qādīs after the Tanzimat are discussed. In the third chapter, the Durar course, which was the most important course in qādi’s schools in the 19th century, and the exam questions prepared by Khalil Fawzi Afandi from Filiba from the commentary of Duraru'l-hükkām fī sharhi Gurari'l-ahkām and published as a pamphlet in 1867 were translated, their contents were introduced and evaluated. In the last part of the study, there is a translation of the questions and answers of this test.

Keywords:

Islamic Law, Ottoman Jurisdiction Organization, Appointment of qādī, Exam, Nuwwāb, Khalil Fawzī Afandī, Duraru’l-Hukkām,

PDF

___

Ahıshalı, Recep. “Ruus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/272-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Ahmet Cevdet Paşa. Tarih. 6 Cilt. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1309.
Ahmet Lütfi Efendi, Vak‘anüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi. 1. Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı YKY, 1999.
Akgündüz, Ahmet. “Dürerü’l-hükkâm”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. 10/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Akiba, Jun. “A New School for Qadis: Education of the Shraia Judges in the Late Ottoman Empire”. Turcica 35 (Strasbourg 2003), 125-163.
Akiba, Jun. “Kadılık Teşkilâtında Tanzimat’ın Uygulanması: 1840 Tarihli Ta‘limnâme-i Hükkâm”. Osmanlı Araştırmaları, 29 (2007), 9-40.
Alan, Ercan. Kazasker Rûznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Arı, Ferit. Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kadı ve Müderrislerin İstihdâmı. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Arslan, Emine. “Osmanlı Dönemi Nukūllü Fetvâ Mecmuaları”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 5 (Bahar 2008). 131-153.
Aslan, Ali. 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Hayatından Bir Kesit: Sıdkî Mustafa Efend’nin Günlüğü ve Mülâzemet Yılları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Atar, Fahrettin. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/66-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Aycibin, Zeynep. Kâtip Çelebi, Fezleke, Tahlil ve Metin. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2007.
Beyazıt, Yasemin. “XVI. Yüzyıl Osmanlı İlmiye Kanûnnâmeleri ve Medrese Eğitimi”. Belleten 78/283 (Aralık 2014), 955-982.
Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiyye Tarîkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kazaskerliği Ruznâmçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi (XVI. yüzyıl). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Câmi, Nureddin Abdurrahmân. el-Fevâidü’z-Ziyâiyye el-meşhûr bi-Mollâ Câmi‘. haz. İlyas Kaplan. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2015.
Cengiz, Cihan. XVII. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı İlmiyye Kânûnnâmeleri ve Mülâzemet Sistemi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Cengiz, Ercan. “Osmanlı Devleti’nde Ruûs Sınav Sistemi Bağlamında Dâvûd-i Karsî’nin “Risale fî mâ hasale Mine’s-suâl ve’l-Cevâb fi’l-İmtihân” Adlı Risalesinin Değerlendirilmesi”. Uluslararası Dâvûd-i Karsî Sempozyumu, 11-14 Mayıs 2017, 32-47.
Cezar, Mustafa. Osmanlı Tarihinde Levendler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Çadırcı, Musa. “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli “Tarîk-i İlmiyye’ye Dâir Ceza Kanunnâme’si”. Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25 (1981), 139-161.
Çelik, Gülten Melek. Türkçe Arapça İsm-i Mevsûl, İzâfet, Sıfat, Hâl ve Bileşik Cümlelerin Karşıtsal Çözümlemesi. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Çeliktaş, Hasan Sabri. Osmanlı Yüksek Din Eğitimi Anlayışının Değişimi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017), 75.
Düstur, I. Tertîb (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289), 321.
Düstûr, II. Tertîb (Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1331-1332/1329-1330), 6/146.
Çiçek, Hikmet. Vekāyi’nüvis Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildinin Metine ve Tahlili (1187-1197/1774-1783). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2018.
Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşr ve’t-tevzî. Riyâd, 4. Basım, 1429/2008.
Ençakar, Orhan. “Molla Hüsrev’in Dürerü’l-Hükkâm’ı Etrafında Oluşan Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 223-277.
Ermenekli M. Saffet. “Ruus İmtihanı”. Beyânülhak 5/117 (20 Haziran 1327(3 Temmuz 1911), 2139-2141.
Ertaş, Kasım. Gelibolu’lu Mustafa Âlî’nin Nasîhatü’s-selâtîn İsimli Eserinin Tenkidli Metni. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Erünsal, İsmail. “Nuruosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kazasker Rûznamçeleri”. İslâm Medeniyeti Dergisi 4/39 (1980), 19-32.
Evsen, Esra. Osmanlı İlmiye Teşkilâtında Mülâzemet Sistemi (18. Yüzyıl Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Filibeli Halil Fevzi. Risale-i İmtihâniye fî Bâb-i Bey‘i’l-fâsid mine’d-Dürer (Hadâiku’l-imtihân içinde). İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Tırnovalı, 1736, 30-36.
Gerber, Haim. “Osmanlı Hukukunda Şeriat, Kanun ve Örf, 17. Yüzyıl Mahkeme Kayıtları”. çev. Mehmet Akman. Hukuk Araştırmaları 8,1-3 (1994), 265-291.
Hafızoğulları, Zeki. “Hukuk Öğretiminde Test Mümkün müdür? Ceza Hukukunda Bir Sınav Denemesi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 39/1 (1987), 17-58.
Hasekioğlu, Ferda Esengün. Osmanlı’nın Son Döneminde Kadı Yetiştiren Bir Okul: Medresetü’l-kudât. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz ed-Dımeşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısr: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihî, 1386/1977.
İbn Akîl, Abdullah b. Abdirrahmân el-Akīlî el-Hemedânî. Şerhu İbn Akīl Alâ Elfiyetü İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Kahire: Darü’t-türâs, 1400/1980.
İbn Hişâm, Cemâleddin Abdulah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullah. Şerhu Katru’n-nedâ ve bellü’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: 1383.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâleddin Abdullah b. Yusuf el-Ensârî. Muğni’l-lebîb an kütübi’l-e’ârib. thk. ve şerh. Abdüllatif Muhammed el-Hatîb. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatani ki’sekāfe ve’l-fünûn ve’l-âdâb, 1421/2000.
İbn Hişâm, Cemâleddin Abdulah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullah. Şerhu Katru’n-nedâ ve bellü’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: 1383.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd er-Rebi‘i. Sünen-i Mâce. Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşr ve’t-tevzî. Riyâd, 4. Basım, 1429/2008.
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
İpşirli, Mehmet. “İlmiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/141-145. Ankara: TDV Yayınları, 2000).
İpşirli, Mehmet. “Mülâzemet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/536-537. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”. Belleten 61/232 (Aralık 1997), 597-700.
İzzî Süleyman Efendi. İzzî Tarihi. haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Kafadar, Cemal. “Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi”. Osmalı Geriledi mi? İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2006.
Kara, Yakup-Şükran Fazlıoğlu. “Umum-Husûs Bağlamında Harf-i Ta‘rîfin Anlam Yelpazesi. Şarkiyat Mecmuası 37, (2020), 127-139.
Karal, Enver Ziya. Selim III.’ün Hatt-ı Hümayunları-Nizâm-ı Cedit 1789-1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988. (2. Basım)
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sânâ‘i fî tertîbi’ş-şerâ‘i, 5. Cilt. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406/1986.
Kılıçbay, Mehmet Alii “Braudel, Fernand”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/333-335. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Kırmanci, Yunus. Şeyhülİslâm Feyzullah Efendi ve Mülâzemet Sistemi. Denizli: Denizli Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Koçi Bey Risalesi. haz. Zuhuri Danışman. MEB Yayınları, [ts.].
Kuran, İbrahim. “Osmanlı Gerileme Paradigmasının Yapısökümcü Analizine Bir Katkı”. İstanbul Kemerburgaz Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (Yaz 2017), 31-40.
Kuru, Levent. Kazasker Rûznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Ladikli Mehmed Çelebi. Zübdetü’l-beyân. haz. İbrahim Çapak, Mesud Öğmen, Abdullah Demir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2015, 45-88.
Merginânî, Ebu’l-Me‘âlî Burhânuddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî. el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
Mustafa Râşid b. Ahmed el-İstanbûlî, Îsâgûcî Tercümesi, haz. İbrahim Çapak, Mesud Öğmen, Abdullah Demir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2015, 160-167.
Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali İbn Sinân. Sünenü’n-Nesâî. Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşr ve’t-tevzî. Riyâd, 4. Basım, 1429/2008.
Nev‘îzâde Atâyî. Hadâiku’l-Hakāik fî tekmilet’iş-Şekāik. haz. Suat Donuk. 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
Nizameddin el-Burhânpûrî el-Belhî ve diğerleri. el-Fetâva’l-Âlemgîriyye el-ma‘rûfe bi’l-Fetâve’l-Hindiyye. 3. Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye, 1310.
Ortaylı, İlber. Kadı. İstanbul: Kronik, 2016. (2. basım)
Ortaylı, İlber. “Kadı” (Osmanlı Devleti’nde Kadı). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/69-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Özcan, Tahsin. “Seyyid Murtaza Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1946.
Ruûs-i Hümâyun Risâlesi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334.
Sadrüşşehîd, Hüsâmüddîn Ömer b. Abdilazîz b. Mârre. Şerhu edebi’l-kādī li’l-Hassâf. thk. Muhyî Hilâl es-Serhân. 4 Cilt. Bağdâd: Matbaatü’l-irşâd, 1397.
Sarıkaya, Yaşar. “Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 23-29.
Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ma‘rife, 1414/1993.
Sezer, Hamiyet. Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu. İstanbul: Kitabevi, 2010.
Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddin Muhammed es-. Hâşiyetü’s-Siyâlkâtî ‘alâ Hâşiye Abdilgafûr ‘ale’l-Câmi‘. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308/1891.
Şen, Ahmet. “Arap Dilinde Mef‘ûller ve Türkçe Cümledeki Karşılıkları”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (2020), 1138-1149.
Şeyhzâde, Abdurrahmân b. Muhammed b. Süleymân. Mecmau’l-enhur fî Şerh-i Mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, [t.s.].
Taylesanîzâde Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı: 1785-1789. haz. Feridun Emecan. İstanbul, 2003.
Tirmizî, Ebû îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sûre İbn Mûsâ. Câmiu’t-Tirmizî. Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşr ve’t-tevzî. Riyâd, 4. Basım, 1429/2008.
Toprak, Seydi Vakkas. Nuri Tarihi (Metin - İnceleme). İstanbul: İstanbul Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi 2011.
Türk, Hikmet Sami. “Sınavlar”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 26/1-2 (1969), 349-364.
Usluer, Sümeyyenur Köçek. 1020 Tarihli 009 Numaralı Rumeli-Rûznamçe 28 Numaralı Defteri Çevirisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
Ülker, Şehmus. Arap Dilinde İsim Cümlesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Paradigma Yayncılık, 2012.
Vak‘a Nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi. yay. M. Münir Aktepe. 15 Cilt. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1984.
Vekî‘, Ebû Bekr Muhammed b. Halef b. Hayyân ed-Dabbî. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Merâgī. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriuyyeti’l-kübrâ, 1366/1947.
Yaşar Yücel Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, Ankara 1994, Kitâb-ı Müstetâb, 4, 23-24; Hırzü’l-mülûk, 196-197.
Yeşil, Selman. “Arapça’da Lazım ve Müteaddi Filler ve Bunları Birbirine Çevirme Yolları”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/2 (2012), 115-124.
Yurdakul, İlhami. “Mekteb-i Nüvvâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/240-241. Ankara: TDV Yayınevi, 2019.
Yurdakul, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876).
Yücel, Yaşar. Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar. Ankara: 1994.
Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen el-Bâriî, Tebyînü’l-hakāik Şerhu Kenzi’d-dekāik (Şelebî’nin hâşiyesi ile birlikte). 6 Cilt. Kahire: Bulak-el-Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye, 1313.