BALKAN ULUSLARININ MİLLETLEŞME SÜRECİNDE KİLİSE VE MEKTEPLER MESELESİ (1909-1910)

Sınırları içindeki gayrimüslim unsurları cemaatler şeklinde sınıflandırarak millet sistemi adı verilen bir teşkilat ile yöneten Osmanlı Devleti, 1789 Fransız İhtilali’nden sonra bu yönetim şeklinin Balkan Uluslarının gerek birbirleri gerekse devlet arasında yaşadıkları sorunların çözümünde yetersiz kalması nedeniyle, tebaa arasında eşitliği sağlamaya yönelik yeni çözüm yolları aramaya çalıştı. Ancak bu tarihlerde gerek Ruslar ve gerekse Balkanlarda çıkarları olan diğer milletler tarafından yürütülen ayrılıkçı faaliyetler öncelikli olarak Balkanlarda yaşayan gayrimüslim Osmanlı vatandaşları arasında, devletin yaptığı düzenlemelerden daha fazla ilgi görmüştür. Tanzimat Fermanı’nın getirmiş olduğu yeni haklar Islahat Fermanı ile geliştirildikten sonra bu gayrimüslim unsurlar Osmanlı toplumu içerisindeki farklılıklarını ortaya koymaya yönelik çeşitli girişimlerde bulundular ve Batı dünyasının da desteğini alarak millîleşme yolunda yeni bir mücadele başlattılar. Osmanlı Devleti tarafından hazırlanan nizamnâmeler ile, kendi millî kimliklerini elde etmeye çalışan bu topluluklar, mücadelelerini çift boyutlu sürdürmeye çalışmışlardır. Osmanlı Devleti’yle olan siyasal kimlik mücadelelerinin yanında kendi aralarındaki farklılıklarını ortaya çıkaracak adımlar atarak, Patrihane tarafından dayatılan Rumlaştırılmaya karşı tepkilerini ortaya koyarak bir taraftanda Ortodoks Rum Patrikhanesi ile mücadele içerisinde oldular. Bu sürecin ilk meyveleri 1870’li yıllarda Eksarhlığın kurulmasıyla, Rum Patrikliği’nden kopmayı başaran Bulgarlar ile Rumlar arasında başlayan çatışma, kısa zaman içerisinde Sırp, Ulah, Arnavut ve Romen kiliselerinin kurulması şeklinde kendini gösterdi. Bütün bu unsurların kendi toprak bütünlüklerini oluşturmadan önce, sahipsiz bir bölge olarak Osmanlı elinde kalan son toprak parçası olan Makedonya bölgesindeki kozmopolit yapıyı parçalayarak, elde edilebilecek en geniş parça ile kendi birliklerini oluşturma yoluna gittiler. Bu çatışmanın en önemli mücadele safhası, geniş cemaat katmanlarına ulaşabilmek amacıyla bölgede bulunan kilise ve mekteplerin, Ortodoks Rum Patrikliği kontrolünden kurtarılması siyasetine dayanmaktaydı. Bunu gerçekleştirmek amacıyla atılan adımlar arasında politika ve şiddet neredeyse başabaş götürülmekteydi. Bu açıdan bakıldığında Makedonya, Bulgarlar kadar Rumlar açısından da geniş bir cemaat kaynağı idi ve iki unsurun çatışması bölgeyi kan gölüne çevirmişti. Osmanlı Devleti ise unsurları arasında başlayan bu mücadeleyi durdurmak adına bir şey yapabilecek durumda değildi. Bu sebeple yüzyıllardır beslediği Ortodoks Rum Patrikliği’nin tüm tepkilerine rağmen, bütün unsurların kendi kiliselerine sahip olabilmesinin önünü açmak ve aralarında problem olan cemaat, kilise ve mektep meselesini kendi eliyle ayıklayarak, kansız bir şekilde sonuçlandıracak yeni bir yol bulmayı denedi. Tek çıkar yol Kilise ve Mektepler Kanununu çıkarmak idi ve öyle de yapıldı. İttihat ve Terakki Parti yönetimi iyi niyetli olarak çıkardığı bu kanun sebebiyle Rumeli ve Balkanlarda kazandığı dostlardan daha fazla düşman sahibi oldu. Bu kanun her ne kadar Türk tarafının elini güçlendirmek amacıyla yapılmış olsa da, kısa bir zaman sonra bu unsurların aralarındaki meseleleri çözümlemiştir. Ancak bu defa kanundan faydalanan unsurlar, Osmanlı Devleti’ni parçalamak ve birbirlerine verecekleri destekler sayesinde kendi bağımsızlıklarını elde etmelerini sağlayacak yeni bir çatışma alanı ortaya çıkararak, devletin Rumeli’deki varlığını sonlandıracak adımlar atılmasını sağlamışlardır.

Anahtar Kelimeler:

Tanzimat, Patrikhane, Eksarhlık, Kilise ve Mektepler Kanunu.

PDF

___

Ahmad, Feroz (2011). İttihatçılıktan Kemalizme. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Arslan, Ali (2003). “Makedonya’da Rum-Ulah Çatışması”. İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Sayı: 4, s. 1-25.
Atalay, Bülent (2001). Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasî Faaliyetleri 1908-1923. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı.
Balta, Evangelia (2000). “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”. (Ed, Azmi Özcan), Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul: Ensar Neşriyat, s. 229–249.
Berkes, Niyazi (1978). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: İstanbul Matbaası.
Bozkurt, Gülnihal (1993). “II. Meşrutîyet Osmanlı Zabıtlarında Bulgar Azınlıklarının Kilise ve Okul Sorunları”. Ankara, OTAM, S: 4, s. 99–119.
Cin, Halil ve Akgündüz, Ahmet (1989). Türk Hukuk Tarihi. 2. Cilt Özel Hukuk, Konya: Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Çoruh, Haydar (2008). “Tanzimat Döneminde Teba’anın Tefriki”. İstanbul: Türklük Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı- Prof. Dr. Mücteba İlgürel’e Armağan-II, Marmara Üniversitesi Yayınları), S. 20, s. 369-399.
Çoruh, Haydar (2020), “Cizye Tahrirlerine Göre Antakya’da Gayrimüslim Cemaatler”. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Vol. 5, Sayı: 1, Bahar 2020, s. 74-124.
Çoruh, Haydar (2021). “Yahudilerin Filistin’e göçleri (1882-1948)”., Kökenler ve göçler, İçinde G. Kalmış ve İ. Kalaycı (Edl.) Kutlu Yayınevi, s. 179-228.
Demirağ, Yelda (2002). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaşayan Azınlıkların Siyasî ve ekonomik Durumu”. Ankara: OTAM, s.13, s. 15-33.
Ercan, Yavuz (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluşundan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Ankara: Turhan Kitabevi.
Eroğlu, Ahmet Hikmet (2000). Osmanlı Devletinde Yahudiler. İstanbul: Andaç Yayınları.
Eryılmaz, Bilal (1992). Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi. İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
Gürkaynak, Muharrem (2003). “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi ve Yahudi Milleti” Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. C. 9, S. 2, s. 275-290. Hacısalihoğlu, Mehmet (2008). Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Karpat, H.Kemal (2006). Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma. Ankara: İmge Kitabevi.
Kaya, Önder (2005). Tanzimat’tan Lozan’a Azınlıklar, (2.Baskı). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Kerimoğlu, Hasan Taner (2007/a). “II. Meşrutîyet'in İlk Yıllarında İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Eğitim Politikası ve Rumlar”. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 22. s.133-143.
Kerimoğlu, Hasan Taner (2007/b). “Kilise ve Mektepler Kanunu Örneğinde II. Meşrutîyet Döneminde İttihatçı-Rum İlişkileri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. VI/14. s.3-25.
Ortaylı, İlber (2005). “Millet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 30, s.66-70.
Serbestoğlu, İbrahim (2011). “Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu”, Ankara: OTAM, S. 29, s. 193-214.
Şıvgın, Hale (2012). “İttihat ve Terakki Politikalarının Balkan İttifaklarını Hızlandırmadaki Rolü”. Gazi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Akademik Bakış Dergisi, C. 6, S. 11, s.1- 15.
Topbaş, Tansel (2007). Ekümeniklik ve Fener Rum Patrikhanesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
Uzer, Tahsin (1987). Makedonya’da Eşkiyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, (2.Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.