Tunç Çağı'nda Orta Karadeniz Bölgesi ve Kelkit Havzası Yerleşmeleri

Bu makalede konu edilen coğrafi alan, batıda Samsun ilinden doğuda Bayburt iline kadar uzanan bölgenin kara kesimini kapsamaktadır. Kabaca Doğu Karadeniz Bölgesi hinterlandı olarak da adlandırılabilecek bu bölgeyi konu olarak seçmemizin nedeni, sınırlı da olsa şimdiye değin yapılan arkeolojik çalışmaları bir araya getirmek ve bunların sonucunda bir yerleşme arkeolojisi değerlendirme çalışması yapmaktır. Konu edindiğimiz bölgenin en önemli akarsuyu ve Yeşilırmak’ın (Iris) ana kollarından biri olan Kelkit Çayı (Lykos), vadisinin coğrafi elverişliliği nedeniyle aynı zamanda Orta Karadeniz Bölgesi ile Kafkasya ve Batı İran arasında bir ticaret yolu olarak da kullanılmış olmalıdır. Gümüşhane ili sınırları içinden doğan Kelkit Çayı, Giresun ilinin güneyinden geçerek Tokat ilinin Reşadiye, Niksar ve Erbaa ilçeleri üzerinden Amasya ilinin Taşova ilçesi yakınlarında Yeşilırmak’la birleşir. Kelkit Çayı Havzası’nın batı bölümünü Taşova ile Sivas ilinin Koyulhisar ilçeleri arasındaki bölge oluşturur. Bugüne değin arkeolojik açıdan iyi araştırılmış olan bu bölgede pek çok Tunç Çağı yerleşmesi saptanmıştır. Sivas ilinin Suşehri, Giresun ilinin Şebinkarahisar, Şiran ve Kelkit ilçelerinin oluşturduğu Kelkit Çayı havzasının doğu bölümündeki araştırmalar henüz çok yetersiz olmasına karşın, Bayburt ilindeki araştırmalar söz konusu bu yöreye az da olsa ışık tutmaktadır. Samsun ili sınırları içinde yapılmış olan yüzey araştırmaları sonucunda Samsun’un özellikle Kızılırmak Vadisi ve yakın çevresinin hem İlk Tunç ve biraz azalarak hem de Orta Tunç çağlarında yoğun olarak yerleşim gördüğü anlaşılmıştır. Amasya ve Tokat illerinde de Samsun ilinde olduğu gibi İlk Tunç Çağı’nda yoğun bir iskan olduğu gözlenmektedir. Ancak, bu İlk Tunç Çağı yerleşmelerinde izleyen dönem olan MÖ 2. Binyılı iskânları hakkında çok fazla bilgiye sahip olmamakla birlikte, bu yörelerin ve özellikle Amasya’nın Hititlere olan coğrafi yakınlığı nedeniyle Orta ve Son Tunç çağlarında Samsun iline oranla biraz daha fazla yerleşim gördüğünü söyleyebiliriz. Diğer taraftan daha doğuda Büyüktepe Höyük dışında Bayburt yöresinde de Orta ya da Son Tunç çağlarına tarihlenen buluntular ve yerleşim yerleri bulunamadığı anlaşılmaktadır.

The Central Black Sea Region and the Kelkit the River Basin Settlements in the Bronze Age

The geographical area under discussion in this article covers the region from Samsun in the west to Bayburt in the east. I have chosen this area that we may call the East Black Sea Region hinterland in order to collect the existing archaeological evidence and thus make an assessment. The Kelkit River(ancient Lykos) is the most important river in this area. Because of its geographical advantages this river basin must have been used as a trade route between the Central Black Sea Region, Caucasia and Western Iran. Kelkit River rises from Gümüşhane Province, passes through the south of Giresun Province as well as the Reşadiye, Niksar and Erbaa districts of Tokat Province until it finally joins the Yeşilırmak River (ancient Iris) near Taşova District in the Amasya Province. The west side of the Kelkit Basin that begins in Koyulhisar has been thoroughly investigated and few settlements have been located there. Although the east side which consists of the Suşehri, Şebinkarahisar, Şiran and Kelkit districts has not undergone any serious resarch yet, we still get information regarding this area from the neighbouring Bayburt province. Following our present knowledge about the subject matter of this article, we come to the conclusion that the first settlements in the area occured in the Late Chalcolithic Age. As a result of the field surveys in Samsun Province, which constitutes the west of region, we can assume that especially the Kızılırmak Valley (ancient Halys) and its neighborhood were densely inhabited both in Early and Middle Bronze Age, with some decrease in number. It has been observed that towards the Yeşilırmak Valley in the east of Samsun Province, settlements appeared to have been quite few, and the existing ones were inhabited only in the Early Bronze Age. The most important change seen in this province in the 2nd Millennium BC is the remarkable decrease in the number of settlements, compared to their amount in the Early Bronze Age. We conclude that some of the densely populated settlements of the Early Bronze Age were not further occupied in the Middle Bronze Age. Besides from the middle of Middle Bronze Age onward, we notice the number of settlements declined to a great extent and thus, there was a loss in population. This situation, which is related with Gashka people, most probably shows the borders of the regional hegemony of these people. In fact, A. Dinçol and J. Yakar, have pointed out the area covered by the Sinop-Samsun-Ordu provinces, i.e. the north ofAmasya-Merzifon line, as the Gashka Land. J. Yakar, has even widened this line more, and expounded it as Kargı - Merzifon - Taşova or Taşköprü - Boyabat - Durağan - Vezirköprü, and has emphasized that these lines might have been used as buffer zones by Hittite Kings, against the raids of Gashka people, in his last related book. It has been observed that dense populations inhabited the Amasya and Tokat Provinces during the Early Bronze Age, as was the case in the Samsun Province. Though we do not have sufficient information on the following period of the 2nd Millennium BC, we can conclude that these sites, especially those in the Amasya Province, were - due to their proximity to the Hittites - more densely inhabited during the Middle and Late Bronze Ages. We would like to point out that we do not have enough evidence to assume that the Mesudiye or even the Sivas-Koyulhisar neighborhood was inhabited in the 2nd Millennium BC, nor that the Hittites had occupied the south of the Ordu Province and the Northeast of Sivas Province. It is to be said that rare finds or settlements dating to the Middle or Late Bronze Ages are known in Bayburt, except for Büyüktepe Höyük further to the east. The rarety of settlemens of the 2nd Millennium in Bayburt region, that is, however, not yet fully researched, semmes to be comparable to similar situations in the northern part of Sivas province, just across the Kelkit River in Koyulhisar and Suşehri districts, in the southern part of Giresun Province in the districts Şebinkarahisar and Çamoluk, in the Şiran and Kelkit districts of Gümüşhane province. There is a slight possibility that the reason for this - even though this question is not solved yet - is to be sought with the peoples forming the Trialeti Culture. Having similarity with the samples found in Trialeti graves of the 2nd Millennium BC, the bronze weapons from the cave finds of Ordu and Artvin as well as the metal remains in the graves of the late 2nd Millennium BC in Erzurum-Pulur can be evaluated as an evidence for this assumption.

PDF

___

U.B. Alkım. "İslahiye ve Samsun Bölgesinde 1971 Çalışmaları", Belleten XXXVI/143: 422-426.
U.B. Alkım. "Recent Archaeological in Turkey-Samsun Province", Anatolian Studies XXII: 56.
U.B. Alkım. "İslahiye ve Samsun Bölgesinde 1972 Dönemi Çalışmaları", Belleten XXXVII/147: 435-438.
U.B. Alkım. "Tilmen Höyük and Samsun Region", Anatolian Studies XXIII: 62-65.
U.B. Alkım. "Tilmen Höyük ve Samsun Bölgesi Çalışmaları (1971)", Türk Arkeoloji Dergisi XX-2: 5-16.
U.B. Alkım. "Tilmen Höyük Kazısı ve Samsun Bölgesi Araştırmaları (1972)", Türk Arkeoloji Dergisi XXI-2: 23-28.
U.B. Alkım. "Samsun Bölgesinde 1973 Çalışmaları", Belleten XXXVIII/151: 553-556.
U.B. Alkım. "Samsun Region, 1973", Anatolian Studies XXIV: 50-53.
U.B. Alkım. "Samsun Bölgesi Çalışmaları (1973)", Türk Arkeoloji Dergisi XXII-1: 5-12.
U.B. Alkım. "1975 Samsun Bölgesi Araştırmaları ve İkinci Dönem İkiztepe Kazısı", Belleten XL/160: 717-719.
U.B. Alkım. "İkiztepe and Samsun Survey", Anatolian Studies XXVI: 42-44.
U.B. Alkım. "1977 Dönemi İkiztepe Kazısı ve Samsun Bölgesi Araştırmaları", Belleten XLII/167: 542-547.
U.B. Alkım. "İkiztepe and Samsun Region, 1977", Anatolian Studies XXVIII: 23-27.
U.B. Alkım."İkiztepe Kazısı ve Samsun Bölgesi Araştırmaları (1977)", Türk Arkeoloji Dergisi XXV-2: 3-9.
U.B. Alkım, H. Alkım ve Ö. Bilgi. İkiztepe I. Birinci ve İkinci Dönem Kazıları/The First and Second Seasons’ Excavations (1974-1975). TTKY Ankara.
U.B. Alkım, H. Alkım ve Ö. Bilgi. İkiztepe II. Üçüncü Dördüncü,Beşinci, Altıncı, Yedinci Dönem Kazıları (1976-1980). TTKY Ankara.
Ö. Bilgi. "İkiztepe Kazılarının 1988 Dönemi Sonuçları ve Çevre Araştırmaları", XI. Kazı Sonuçları Toplantısı-I. Ankara: 211-220.
Ö. Bilgi. "İkiztepe Kazılarının 1988 Dönemi Sonuçları ve Çevre Araştırmaları", Höyük I: 25-28.
Ö. Bilgi. "Metal Workers of the Black Sea Region of Turkey in the Early Bronze Age: A New Perspective on the Question of the Indo-Europeans Original Homeland", 1st International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Roma: 109-127.
Ö. Bilgi. Protohistorik Çağ’da Orta Karadeniz Bölgesi Madencileri; Hind-Avrupalıların Anavatanı Sorununa Yeni Bir Yaklaşım/ Protohistoric Age Metallurgists of the Central Black Sea Region. İstanbul.
Ö. Bilgi. "Orta Karadeniz Bölgesi Protohistorik Çağ Maden Sanatının Kökeni ve Gelişimi", Belleten LXV/242, 1-35.
Ö. Bilgi, S. Atasoy, Ş. Dönmez ve L. Summerer. “Samsun (Amisos) Bölgesi’nin Kültürel Gelişimi Projesi ile İlgili Yüzey Araştırması”, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı-1. Ankara: 279-296.
Ö. Bilgi, S. Atasoy, F. Gökçe ve Ş. Dönmez. “2001 Yılı Samsun İli Yüzey Araştırması”, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 41-50.
Ö. Bilgi, S. Atasoy, Ş. Dönmez ve E. Ulugergerli. “2002 Yılı Samsun İli Yüzey Araştırması”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-1. Ankara: 87-96.
C.A. Burney. "Northern Anatolia Before Classical Times", Ana¬tolian Studies VI: 179-203.
C.A. Burney. From Village to Empire. London.
Ö. Çevik. Tunç Çağlarda Doğu Karadeniz Bölgesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir.
J.A. Dengate. “Some New Pontic Weapons and Tool of Bronze Age”, American Journal of Archaeology 75: 199.
J.A. Dengate. "A Site Survey Along the South Shore of Black Sea", The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Vol I, Ankara: 245-258.
A.M. Dinçol ve J. Yakar. "Nerik Şehrinin Yeri Hakkında/ The Theories on the Localization of Nerik Reconsidered”, Belleten XXXVIII/152: 563-582.
Ş. Dönmez. "Sinop-Samsun-Amasya İlleri Yüzey Araştırması, 1997", XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 513-536.
Ş. Dönmez."Sinop-Samsun-Amasya İlleri 1998 Yüzey Araştırması", 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 229-244.
Ş. Dönmez. "Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey Araştırması", Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (Ed. O. Belli), Ankara: 330-334.
Ş. Dönmez. "The Central Black Sea Region Survey", İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000). (Ed. O.Belli), İstanbul: 302-307.
Ş. Dönmez. “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen Samsun-Amasya İlleri İ.Ö. 2. Binyılı Yerleşmeleri”, Belleten LXV/244: 873-903.
Ş. Dönmez. “The 2nd Millennium BC Settlements in Samsun and Amasya Provinces, Central Black Sea Region, Turkey”, Ancient West & East I/2: 243-293.
Ş. Dönmez. "Akalan Hakkında Yeni Gözlemler", Anadolu Araştırmaları/Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung XVII/1: 67-91
Ş. Dönmez. "Orta Karadeniz Bölgesi’nde Önemli Bir Demir Çağı Yerleşmesi: Ladik-Köyiçi Tepesi/Ikizari", Anadolu Araştırmaları/ Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung XVIII/1: 65-109
Ş. Dönmez. “Some Observations on the Socio-Economic Structure and Ethnic Make-Up of the Black Sea Region during the Iron Age in the Light of New Evidence”, Ancient West & East 5/1-2: 13-43
G.E.S. Durbin. "Iron Age Pottery from the Provinces of Tokat and Sivas", Anatolian Studies XXI: 91-124.
A. Gökoğlu. Paphlagonia -Paflagonya- (Kastamonu, Sinop, Çankırı, Safranbolu, Bartın, Bolu, Gerede, Mudurnu, İskilip, Bafra, Alaçam ve Çankırı). Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi. Cilt I. Kastamonu.
A. İnan. "Ankara-Samsun Arasında Tarih Gezisi", Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi V/1: 119-132.
Z. Kızıltan. "Samsun Bölgesi Yüzey Araştırmaları", Belleten LVI/215: 213-241.
H.Z. Koşay ve M. Akok. "Amasya Mahmatlar Köyü Definesi", Belleten XIV/31: 481-485.
İ.K. Kökten. "Samsun Vilayeti Tekeköy Civarında Prehistorik Araştırmalar", Ülkü XVII/98: 121-124.
İ.K. Kökten. "Kuzey-Doğu Anadolu Anadolu Prehistoryasında Bayburt Çevresinin Yeri", Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi III/5: 465-484.
İ.K. Kökten. "Orta-Doğu ve Kuzey Anadolu'da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar", Belleten VIII/32: 659-689.
İ.K. Kökten ve T. Özgüç. "Samsun'da Prehistorik Araştırmalar (1)", Ülkü XV/89: 413-419.
İ.K. Kökten ve T. Özgüç. "Samsun'da Prehistorik Araştırmalar", 19 Mayıs V/50: 25-28.
İ.K. Kökten ve T. Özgüç. "Samsun'da Prehistorik Araştırmalar", 19 Mayıs V/51: 13-16.
İ.K. Kökten, N. Özgüç ve T. Özgüç. "1940 ve 1941 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Samsun Bölgesi Hakkında İlk Kısa Rapor", Belleten IX/35: 361-400.
T. Özgüç. “Haberler-Dündartepe Hafriyatı ve Samsun Civarı İstikşafları-1940”, Belleten V/20: 637.
T. Özgüç."Kültepe ve Horoztepe Kazıları", Türk Arkeoloji Dergisi VII-1: 26-27.
T. Özgüç. "New Finds from Horoztepe/Yeni Horoztepe Eserleri", Anadolu/Anatolia VIII: 1-25.
T. Özgüç ve M. Akok. "Horoztepe Eserleri/Objects from Horoztepe”, Belleten XXI/82: 201-219.
T. Özgüç ve M. Akok. Horoztepe. Eski Tunç Devri Mezarlığı ve İskan Yeri/An Early Bronze Age Settlement and Cemetery. TTKY Ankara.
M. Özsait."1986 Yılı Amasya-Ladik Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları", V. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 239-256.
M. Özsait. "1987 Yılı Amasya-Suluova Tarihöncesi Araştırmaları", VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 287-300.
M. Özsait. "1988 Yılı Gümüşhacıköy Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları", VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 367-380.
M. Özsait. "Orta Karadeniz Bölgesi'nde Yeni Prehistorik Yerleşmeler", Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri II-1. Sam¬sun: 124-130.
M. Özsait. "1989 Yılı Göynücek Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları", VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 45-54.
M. Özsait. "1990 Yılı Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları", IX. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 357-376.
M. Özsait. "1991 Yılı Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları", X. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 311-330.
M. Özsait. "1992 Ordu-Mesudiye Yüzey Araştırmaları", XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 285-300.
M. Özsait. "1988 Yılı Tokat-Erbaa Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları", XI. Türk Tarih Kongresi, Cilt I. Ankara: 113-117.
M. Özsait. “1993 Yılı Ordu-Mesudiye ve Sivas-Koyulhisar Yüzey Araştırmaları", XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 459-482.
M. Özsait. "1995 ve 1996 Yıllarında Amasya Merzifon ve Gümüşhacıköy Yüzey Araştırmaları", XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II. Ankara: 143-162.
M. Özsait. "1997 Yılı Tokat ve Çevresi Yüzey Araştırmaları", XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı -II. Ankara: 89-107.
M. Özsait. "1986-1993 Yılları Arasında Samsun-Ladik Çevresi Yüzey Araştırmaları", XII. Türk Tarih Kongresi, Cilt I. Ankara: 89-107.
M. Özsait. "1997 ve 1998 Yılı Tokat-Zile ve Çevresi Yüzey Araştırmaları", XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara 73-88.
M. Özsait. "Orta Karadeniz Bölgesi Yüzey Araştırmaları", Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (Ed. O. Belli). Ankara: 335-341.
M. Özsait. “Surveys in the Central Black Sea Region”, İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000) (Ed. O. Belli). Ankara: 307-312.
M. Özsait. "2001 Yılı Samsun ve Amasya Yüzey Araştırmaları", XX. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 127-140.
M. Özsait. "2002 Yılı Samsun-Amasya Yüzey Araştırmalarının İlk Sonuçları", XXI. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara: 273-284.
M. Özsait ve A. Dündar. "1995 Yılı Amasya-Gümüşhacıköy ve Hamamözü Yüzey Araştırmaları", XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 171-192.
M. Özsait ve Ö. Koçak. "1994 Yılı Amasya-Taşova Yüzey Araştırmaları", XIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 273-292.
M. Özsait ve N. Özsait. “Amasya’da M.Ö. II. Bin Yılı Yerleşmeleri”, III. Uluslararası Hititoloji Kongresi. Ankara: 457-468.
M. Özsait ve N. Özsait. “Les sites archéologiques du IIe millénarie avant J.-C. á Tokat”, Akten des IV. Internationalen Kongresses für Hethitologie. Herausgegeben von Gernot Wilhelm. Wiesbaden: 541-556.
M. Özsait ve N. Özsait. “Amasya-Merzifon Araştırmaları”, Anadolu Araştırmaları XVI: 527-552.
A.G. Sagona. “An Archaeological Survey of the Bayburt and Kelkit Regions. North Eastern Anatolia: The Pre-Classical Period”, VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 425-433.
A.G. Sagona. “Bayburt Survey 1991”, X. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara: 261-268.
A.G. Sagona, E. Pemberton ve I Mcphee. “Excavations at Büyüktepe Höyük 1991, Second Preliminary Report”, Anatolian Studies 42: 29-46.
A.G. Sagona, E. Pemberton ve I Mcphee. “Excavations at Büyüktepe Höyük 1992, Third Preliminary Report”, Anatolian Studies 43: 69-83.
A.G. Sagona ve C. Sagona. Archaeology at the North-East Anatolian Frontier, I. An Historical Geography and A Field Survey of the of the Bayburt Province. Ancient Near Eastern Studies Supp. 14. Leuven.
B. Tezcan. “New Finds from Horoztepe/Yeni Horoztepe Buluntuları”, Anadolu/Anatolia V: 13-46.
J. Yakar. Ethnoarchaeology of Anatolia. Rural Socio-Economy in the Bronze and Iron Ages. Jerusalem.
J. Yakar ve A.M. Dinçol. "Remarks on the Historical Geography of North-Central Anatolia during the Pre-Hittite and Hittite Periods”, Tel Aviv 1/3: 85-99.