Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tekke İlişkisinin Önemli Bir Tanığı: Halveti Şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi ve Vakıfları

XIV. yüzyılın sonlarında Osmanlı askerleri tarafından fethedilen Sofya şehri, Türkler için yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Şehrin yol güzergahında ve verimli araziler üzerinde bulunması, kısa sürede Rumeli Eyaleti’nin merkezi olmasını sağlamıştır. Şehrin fethiyle başlayan dini ve kültürel değerlere uygun binalar inşa etme süreci, sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiştir. Vakıf sistemi ile inşa edilen binalar, Sofya şehrini daha belirgin yaşanabilir bir merkez haline getirmiştir. Bu çalışmada XVI. yüzyılda yaşamış âlim, şâir, Halvetîyye şeyhi ve para vakıflarının meşruîyeti konusunda sürdürdüğü tartışmaları ile bilinen Şeyh Bâlî Efendi’nin vakıfları ele alınmıştır. Şeyh Bâlî Efendi’nin adına Sofya yakınlarında kurulmuş tekke, camii, türbe, çeşme, han ve medreseden oluşan vakıf yapılarının XVIII ve XIX. yüzyıldaki durumu burada araştırılacaktır. Araştırmada Osmanlı arşiv belgeleri, tahrir defterleri, vakfiyeler ve ilk kez Sofya sicilleri kullanılarak kronolojik yatay yaklaşım tarzıyla konu ele alınmıştır.

A Major Witness of the Relationship between the Ottoman State and Tekke: Sheikh Bali Efendi of Sofia from the Halveti Order and His Waqf

The city of Sofia which was conquered by Ottoman armies at the end of the XIVth century, symbolized the down of a new era for Turks. Thanks to much used roads and productive lands, the city became the center of the Rumelia Province in a short while. The process of building suitable to religious and cultural values beginning from conquest of the city proceeded increasingly throughout the next centuries. Through those buildings sustained by the waqf system the city of Sofia transformed into a more livable place. In this work, it is dealed with the waqfs of Sheikh Bali Efendi, who was a scholar, poet and the sheikh of the Halvetiyye order living in the XVIth century and famous for his arguments about legitimacy of the money waqfs. It is emphasized the condition of Şeyh Bali Efendi waqfs near Sofia which consisted of dervish lodge (tekke), mosque, tomb, fountain, roadhouse and madrasah in the XVIII and XIXth century. In the research, Ottoman archive documents, tax registers (tahrir), waqf charters (vakfiye) and for the first time Sofia kadi registers are used applying a chronological horizontal method.

Keywords:

Ottoman State, Sofia, Bali Efendi, Halveti Sheikh Waqf,

PDF

___

Sofya Şer‘iyye Sicili (SŞS), 1, 4, 12, 16, 17, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 85, 148, 149, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 166, 173, 174, 269, 306, 308, 309, 311, 312, 313, 344, 347
Cevdet Belediye (C. BLD), 74/3663, 120/5965
Cevdet Evkaf (C. EV), 5/227, 145/7213, 146/7273, 163/8131, 407/20630, 410/20786, 651/32804
Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defteri (A. DVNS. MHM. d), 73
Evkaf Defteri (EV. d), 14900, 15513, 15632, 21469, 21871
Hattı Hümayun (HAT), 544/26939
Sadaret Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan Evrakı (A. MTZ (04)), 70/34
Tapu Tahrir Defteri (TT. d), nr. 61, nr. 492, nr. 539, nr. 566
Yıldız Perakende Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y. PRK. MK), 7/87
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
VGM. Defter, nr. 739/6, nr. 629/20, nr. 630/2 2.
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi C. III, (haz.) Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, YKY Yayınları, İstanbul 1999.
Mehmed Mecdî Efendi, Terceme-i Şakâyık-ı Numaniyye, İstanbul 1269.
Osmanzâde Hüseyin Vassaf , Sefîne-i Evliyâ C. III, (haz.) Mehmet Akkuş- Ali Yıl- maz, Kitabevi, İstanbul 2006.
Taşköprülüzâde, İsamüddin Ebû’l-hayr Ahmed Efendi, Eş- Şekâiku’n- Numaniyye fî Ulemâi’d- Devleti’l- Osmaniyye, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
Abu Mennah Butros, “Sultan Abdulhamid II and Shaikh Abulhuda al- Sayyadi”, Middle Eastern Studies, XV, (1979), pp. 131-153.
Alkan, Mustafa, “Germiyan İlinde Bir Sufî: Said Emre” (Zâviyesi, Şiirleri ve Menkıbeleri), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 38, (2006), ss. 25-47.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk IV, (haz.) G. Ertürk-A. Yüksel, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1982.
Barkan, Ömer L., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Me- todu Olarak Vakıflar ve Temlikler: İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Za- viyeler”, Vakıflar Dergisi, sy. II, (1942), ss. 279-286.
Bilgili, A. Sinan, “Sivas Alibaba Zaviyesi Vakıf Belgeleri” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 51/1, (2009), ss. 1-34.
Celep, Halil, Sofyalı Bâlî Efendi, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Gece Kitaplığı, Birinci baskı, İstanbul 2014.
Çelik, Gülfettin, “Sofyalı Bâlî Efendi Vakfı”, Uluslararası Sofyalı Bali Efendi Sempoz- yumu Bildirileri, (2006), ss. 1-5.
Erdoğru, M. Akif, “Onaltıncı Yüzyılda Sofya Şehri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, sy. XVII, (2002), ss. 1-15.
Genç, Nevin, XVI. yüzyılda Sofya Mufassal Tahrir Defteri’nde Sofya Kazası, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1988.
Gündüz, İrfan, “Sultan Abdulhamid II ve Şeyh Ebü’l- Hüda es- Seyyadi”, Mar- mara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. VII-X, yıl: 1989-1992, (1995), ss. 375-405.
__________, Osmanlılarda Devlet/Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1989.
Gündüz, Tufan, “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Safevîlere Dair Rüstem Paşa’ya Gön- derdiği Mektup”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56, (2010), ss. 203- 210.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu- Klâsik Çağ 1300-1600, çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, 1. bs. , İstanbul 2003.
İpşirli, Mehmet, “Bulgaristan Vakıfları”, TDVDİA., C. VI, (1992), ss. 401-403.
__________, “Bulgaristan’daki Türk Vakıflarının Durumu (XX. yüzyıl Başları), Belleten LIII, Sayı, 207–208, (1989), ss. 679-713.
Kalıcın, Marıa-Krassımıra Mutafova, “Historical Accounts of the Halveti Shaykh Bali Efendi of Sofia in a Newly Discovered Vita Dating from the Nineteenth Century”, Islamand Christian–Muslim Relations, XII, 2001, pp. 339-353.
Kara, Mustafa, “Sofyalı Bâlî Efendi”, TDVDİA., C. V, (1992), ss. 20-21.
Karateke, Hakan T., Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasim- ler, Kitap Yayınevi, 1. bs, İstanbul 2004.
Kazıcı, Ziya, İslamî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınları, İstanbul 1985.
Keskioğlu, Osman, “Bulgaristan’daki Bazı Türk Vakıfları ve Âbideleri”, Vakıflar Dergisi, sy. VII, (1968), ss. 129-137.
__________, “Bulgaristan’da Türk Vakıfları ve Bâli Efendi’nin Vakıf Paralar Hakkında Bir Mektubu”, Vakıflar Dergisi, sy. IX, (1969), ss. 81-94.
__________, “Bulgaristan’da Türk Vakıfları ve Bâlî Efendi’nin Vakıf Paraları Hakkında Bir Mektubu”, Vakıflar Dergisi, sy. IX, (1971), ss. 129-137.
__________, “Bazı Yönleriyle Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, sy. X, (1973), ss. 109- 112.
__________, Bulgaristan’da Türkler: Tarih ve Kültür, Kültür ve Turizm Bakanlığı Ya- yınları, Ankara 1985. Bulgaristan’da Türkler: Tarih ve Kültür, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
Keskioğlu, Osman-A. Taha Özaydın, “Bulgaristan’da Türk- İslam Eserleri”, Va- kıflar Dergisi, sy. XVII, (1983), ss. 109-141.
Kılıç, Rüya, Osmanlıdan Cumhuriyete Sufî Geleneğin Taşıyıcıları, Dergâh Yayınları, İs- tanbul 2009.
Koyuncu, Aşkın, Balkanlarda Dönüşüm, Milli Devletler ve Osmanlı Mirasının Tasfiye- si: Bulgaristan Örneği, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2005.
__________,“Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sy. XX, Ankara 2006, ss. 197-243.
Köç, Ahmet, “Mevlevîler ve Devlet: Ankara Mevlevîhanesi Örneği: Ekonomik Statü, Vakıflar ve Yönetim”, Belleten, sy. 276, (2012), ss. 527-552.
__________, “Osmanlı Devleti’nde Hazine Gelirlerinden Vakıflara Yapılan Tahsisatlar”, Vakıflar Dergisi, sy. 39, (2013), ss. 103- 114.
Mardin, Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler IIII, İletişim Yayınları, 6. bs. İs- tanbul 1995.
__________, “Türkiye’de Modern Türk Sosyal Bilimleri Üzerine Bazı Düşünce- ler”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, ed. Sibel Bozdoğan- Reşat Kasaba, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2005.
Memişoğlu, Hüseyin, Bulgaristan’da Türk-İslam Kültürü ve Sanatı, İstanbul Büyükşe- hir Belediyesi Kültür AŞ Yayınları, İstanbul 2007.
Neumann, Christoph K., “19. Yüzyıla Girerken Konya Mevlavî Asitanesi ile Devlet-Arasındaki İlişkiler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. II, (1996), ss. 171-173.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
Öz, Mehmet, “Merkeziyetçi İmparatorluğu Doğru Fatih Devrinde Siyasi ve Sos- yal Değişmeler”, Türk Yurdu, 190, (2003), ss. 28-31
Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, İle- tişim Yayınları, 1. Bs. , İstanbul 2002.
Özcan, Tahsin, “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları”, İslâm Araştırmaları Dergisi, III, (1999), ss. 125-155.
Özel, Oktay, “Limits of the Almighty: Mehmed II’s Land Reform Revisited”, JESHO, 42/2, (1991), pp. 224-246.
Savaş, Saim, Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Dergâh Yayın- ları, İstanbul 1992.
Şahin, İlhan, “Sofya”, TDVİA., c. XXXVII, (2009), ss. 344-348.
Tan, Muharrem: Osmanlı Bilginleri, İz Yayıncılık, İstanbul 2007.
Turan, Ömer, “Bulgaristan’da Türk Vakıfları”, Balkanlarda İslam Medeniyetleri Mil- letlerarası Sempozyumu Tebliğleri, Sofya 21-23 Nisan 2000, IRCICA İstanbul 2002.
Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye”, TDVDİA., c. XV, (1997), ss. 393-395.
Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, 1. bs. , TTK. Yayınları, Ankara 2003.