Ortaçağ Ortadoğusu'ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma'ili-Karmati Hareketinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları

Ortadoğu'daki İsmaîlî ve Karmatî hareketi, İslam dünyasını sarsan güçlü bir harekettir. Karmatîler Ortaçağ İslam dünyasında eşitlik ve adaletle daha iyi bir geleceği vadeden mesianik bir hareketi oluşturdular. İsmaîlîlerin ihtilalci, mehdici hareketi, on iki imamcıların bu mezhebin çekingenlik ve siyasal güçsüzlüğünden hoşnut olmayan üyeleri arasında büyük başarı sağlamıştı. Şia grupları arasında başlayan tartışmalar sonucunda Güney Irak'ta ve başka bölgelerdeki çok sayıda İmamîyye mensubu İsmâîlîlerin saflarına geçti.İslam Medeniyetinin gelişme çağı olarak bilinen dördüncü yüzyıl; Karmatîler'in, Kufe, Suriye, Rey, Horasan, Maveraünnehir, Multan, Sind, Mağrib, Yemen ve Bahreyn üzerinde dramatik nüfuzuna tanıklık etti. İsmâilî grupları 3./9. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren İslam dünyasında propaganda açısından büyük başarı gösterdiler. Irak bölgesindeki Karmatîler, 289/ 901-902 yılında Kufe ve çevresinde bir hayli yayıldı. Bu bölgeden Bahreyn, Suriye, Rey, Horasan, Maveraünnehir, Multan, Sind, ve Yemen'e propagandalarını yaydılar.İsmâîlî-Karmatî grupları yayıldığı bölgelerde alternatif sosyal yaşam sunmayı hedeflediler. Hatta Bahreyn'de Karmatîler güçlü ve radikal devrimci bir hareket oluşturdular. Aynı zamanda Bahreyn'de devletlerini kurdular. Bu devlet, adalet ve eşitlik yönetiminin bir örneği olarak algılanmakta idi. Bu yüzden, onların sunmuş olduğu sosyal karakter inkar edilemezdir.Sonuçta İsmâîIî ve Karmatî gruplarının faaliyetlerini durdurmak amacıyla Ortaçağ İslam dünyasında birçokyönetici mücadele etmiştir. Bunlardan Tolunoğulları, Sacoğulları, Gazneliler ve Selçukluların mücadeleleri Türk tarihi açısından önem arz etmektedir. Gazneli Mahmud (388-421/998-1030), Multan ve Sind; Selçukluların 1077-1078 yılında, uzun bir kuşatmadan sonra el-Hasa'nın Selçukluların desteği ile yerel kabileler tarafından alınması yaklaşık iki yüzyıllık Karmatî hakimiyetinin son bulmasına neden olmuştur. İslam dünyası bu dönemlerde İsmâîIî ve Karmatî gruplarının siyasi ve sosyal faaliyetleri karşısında rahat bir nefes almıştır.

Attemts by Marginal Currents (İsma'ili- Karmati Current) in the Middle- East in Medievel Times, to Provide the Islamic World of their Times with Alternative Social Models

The Middle Eastern İsma'ilî-Karmatî movement was a very strong movement that shook the Islamic world to its core. The Karmatîs created a messianic movement that promised the Islamic world of the Middle Ages a better fixture based on equality and justice. The revolutionary and messianic(even though in this case it would be more correct to talk about a mehdi rather than a messiah) movement of the İsma'ilîs gained a great deal of support among the followers of the Twelve Imam cult, who were not happy about their sect's passivity and political weakness. As a result of the intense debate among Shia groups, many followers of the İmamiyye sect, in Southern Iraq and in other regions, passed on to the ranks of the İsma'ilîs.The 4th century of the Islamic Era, known as Islam's century of development, was witness to the Karmatîs' dramatic spread in Kufe, Syria, Rey, Khorasan, Maveraünnehr, Multan, Sind, the Magrib, Yemen and Bahrain. İsma'ilî groups gained signifıcant success, from the propaganda point of view, within the Islamic world, beginning from the second half of the 3rd century of the Islamic Era (9th century A.D.). In 289 (901-902), the Karmatîs gained a strong foothold in Iraq and more precisely in Kufe and environs. From there, their propaganda spread to Bahrain, Syria, Rey, Khorasan, Maveraünnehr, Multan, Sind and Yemen. Wherever they went, İsma'ilî-Karmatî groups offered an alternative social model. In Bahrain the Karmatîs even gave birth to a strong and radical revolutionary movement, leading to their own state. This state was perceived as an example of governing with justice and in respect of equality. For these reasons, one cannot deny the social nature of their current.Many men of authority of the Islamic world during the Middle Ages struggled to put an end to the activities of the İsma'ilî and Karmatî groups. Among these, the repression by the Tolunoğulları, Sacoğulları, Gazne and Seljuk dynasties are important from the point of view of Turkish history. The conquest of Multan and of Sind by Mahmud from Gazne (388-421/998-1030) and the conquest ofel-Hasa, after a long siege, by the Seljuks in 1077-1078, with the help of local tribes, put an end to the two-century long Karmatî domination. The ruling classes of the Islamic world could fınally breathe easier after the long lasting political and social pressure by İsma'ilî and Karmatî groups.

PDF

___

Abdurrahman Bedevi, Mezâhibu'l İslamiyyin, C. II, Beyrut 1973
Abdulhalik Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara 2000
Ali Mazeheri, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, İstanbul 1972
Ali Sevim, "Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Karşı Selçuklu Seferi", Belleten, XXIV, say. 94, Ankara 1960
Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118) Ankara 1990
Abdullah Ekinci, "IX-XI. Yüzyıllarda Karmatiler'in Siyasi, Sosyal ve iktisadi Faaliyetleri", Yayınlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ 2002
Asaf, A. A Feyzee, 'The İsmailis" Religion in the East, Cambridge Un. Press., 1976
Bahaeddin el-Canadi, Kitap es-Sülük, neşr. Hasan Süleyman Muhammed, (Basım yeri yok) 1896
Bağdadî, el-Fark Beyne'1 Firak, neşr. M. Muhyiddn Abdülhamid, Kahire, Trz
Bağdadî, el-Fark Beyne'l Firak, çev., E. Ruhi Fığlalı, Mezhepler Arasındaki Farklar, İstanbul 1979
C. Rentz," Khattabiye", ER., V. New York 1987
D. S. Margoliouth, "Hattabiyya", İA., Eskişehir 1997
Eşari, Makalat el-İslamiyyin, ed. H. Ritter, Kahire 1950
Farhad Daftary, The İsmailis: Their History and Doktrins, Cambridge Universty Press, 1990
Faiza Ahbar, "The Secular of Religious Dissidence in Early İslam", Journal institute of Muslim Minorty Affairs, vol. 12/2, July Londm, 1991
Fığlalı, E. Ruhi, "Abdullah", İA., I, Eskişehir 1997
Fığlalı, E. Ruhi, "Abdullah b. Meymun el Kaddah", DİA, C. I, İstanbul 1988
Gazzali, Batıniliğin İç Yüzü, çev. Avni İlhan, Ankara 1993
Hammadî, Keşf Esrar el Batmiyye, Esrarü'l Batiniyye, ed. Süheyl Zekkar, Darü'l Hasan Bas., 1986
Hamdani, Abbas, "Shayban and the Ismaili State of Multan" The Great Is-maili Heroes, ed. A. R. Kanji, Karachi 1973
Hamdani, Abbas, The Begininings of the Isma'ili Da'wa in Northern India, Cairo 1956
Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit vd., 3/4, İstanbul 1985
Hasan Onat, "Hattabiyye", DİA., XVI, İstanbul 1997
Heinz Haim, The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids, tr. M. Bonner, Leiden 1996
Hodgson, M. G. S., İslam 'm Serüveni, I/II, İstanbul, 1995
Houtsma, M. Th., "Abdullah" İA, I, Eskişehir, 1997
Israel Fnedlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of İbn Hazm" Journal the American Oriental Society, S. 28, New York 1907
Israel Fnedlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of İbn Hazm" Journal the American Oriental Society, S. 29, New York 1908
İbn Nedim, el Fihrist, nşr. Rıza Teceddüd, Tahran 1391/1971
İbnü'l Esir, el Kamil, nşr. C. J. Tornberg, Leiden 1851-76
İbnü'l Esir, el Kamil, V, VII, X, çev. Komisyon, İstanbul 1987
İbn Tağri Birdi, Nücümii'z-Zahire, III-IV, Darü'l Kitap neşri, Trz.
İmadüddin el-İsfahani, Zubdetü'n-nusra ve Nuhbetü'1-Usra, nşr. M. Th. Houstuma, Leıden 1889, tere. Kıvamüddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1953
ivanow, W., "İsmailis and Qarmatians ", L'elaboratıon De L'Islam, 12,13,14, Paris 1961
ivanow, W., The Rise of The Fatimids, Bombay 1942
ivanow, W., The Alleged Founder of İsmailism, Bombay 1940
ivanow, W..Brief Survey of the Evolution of İsmailsm", The ismaili Society, Series B No:7, Leiden 1952
İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dineveri, Uyunu'l Ahbar, III, Kahire, İ9Ş5-30
Köprülü, F., Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1994
Kramers, J. H., "Selemiye", ÎA, X, Eskişehir 1997
Lewis, Bernard, The Origins ofİsmailisnı, Cambridge Un. Press 1940
Madelung, W., "Khattabiye", EI2, Leiden 1978
Makrizî, İtti'azü'l Hunefa bi Ahbar al-A'İmmat ai-Fatimijîn al-Hulafâ, nşr. Cemalleddin eş Seyyal, Kahire 1867
Makrizr, el-Meva'iz ve'1-İ'tibar b. Zikri'l Hıtat ve'lAsar, I, Kahire 1270
Makrizi, Mukaffa, II, ed. S. Zekkar, Da'rül Hasan 1986
Malatî, Ebu Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Askalani el-Şafıi, et-Tenbih ve'r Red ala ehli'l-Bid'a, neşr. Sven Dederıng, İstanbu1 1936
Massignon, L., Al-Hallaj, mayrty mystique de l'İslam , t.1, Paris 1922
Massignon, L., "Smf', İA, 10, Eskişehir 1997
Massignon, L., "La "Futuwwe", Ou "Pacte D'Honneur Artısanal" Entre Les Travaılleurs Au Moyen Age", Opera Mmora, t.I, Paris 1927
M. J. De Goeje, "La Fin de FEmpire des Carmathes du Bahreyn, JA., Tom. V, Paris 1895
Merçil, Erdoğan, Gazneliler Tarihi, Ankara 1989
Mesudî, el Tenbih, Beyrut 1965
Mesudi, Mürücü'z-Zehep, TV, Mektebetü'l Asriyye Bas. Beyrut Trz.
Mustafa Galib, Tarihu'dDa'veti'lİsmailiyye, Beyrut 1965
Mustafa Öz-Mustafa Muhammed eş-Şek'a, "İsmailiye", DİA., 23, İstanbul 1993
Nevbahti, Firaku'ş Şia, İstanbul 1931
Nizamülmülk, Hasan b. Ali b. İshak et-Tusi, Siyasetname, Haz. M. A. Köymen, İstanbul 1990
Sabit b. Sinan b. Kurra, Tarihü'lKaramita, ed. S. Zekkar, Darü'l Hasan, 1986
Sa'd b. Abdullah el-Kummi, el-Makalat ve'l Firak, ed. M. Mashkur, Tahran 1963
Salt, Jeremy, "The Military Exploits of The Qarmatians", Abr-Nahran, vol. XVII, Leiden, 1976-1977
Stern, S. M., "Abd Allah b. Meymun", EÎ2, I, Leiden 1960
Stern, S. M., "Ismaili Propaganda and Fatimid Rule in Sind" IC, 23,1949
Stern, S. M., The Early Isma'ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and Transonia" BSOAS, Vol., 23,1960
Şehristani, Ebu'1-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed, el-Milel ve'l-Nihal, neşr. Muhammed F. Bedran, Kahire 1947
Taberî, Tarihü't Taberi, III, Beyrut 1879-81