İslam hukuk Tarihini İbn Haldûn üzerinden okumak: İbn Haldûn'un Modern Dönem İslam hukuk tarihi yazıcılığına etkileri

Bir Eş‘ârî ve Mâlikî fakihi olan İbn Haldûn’un ekonomiden siyasete, sosyolojiden felsefeye, tarihten edebiyata birçok alandaki teorileri üzerinde çalışılmakla beraber, İsla-mî ilimler ve bunların tarihlerine dair görüşleri ne yazık ki çok az araştırmaya konu edilmiştir. Bu yazının amacı İbn Haldûn’un fıkıh tarihiyle ilgili görüşlerini verip bunun modern dönem fıkıh tarihi yazıcılığına etkilerini Müslüman akademi ile ve Oryantalist İslam hukuk tarihçiliği üzerinden incelemektir. İbn Haldûn’un Mukaddime’de fıkıh tarihiyle ilgili sunmuş olduğu çerçeve, Müslüman İslam hukuk tarihi yazarlarıyla Oryantalistlere kendi tezlerine meşruiyet kazandırmak için önemli imkânlar sunmuştur. Özellikle Batılı devletlerin İslam coğrafyasındaki sömürge politikaları sonucunda gün yüzüne çıkan modern problemlere çözüm bulma çabasında olan Müslüman bilginler, ictihâd vurgusunu yüksek bir şekilde seslendirdiler. Bu çerçevede fıkıh tarihini de bir ictihâd tarihi olarak görüp onu ictihâd ve taklîd ekseninde dönemlendirdiler. Bunu yaparken İbn Haldûn’un seleflerinden farklı bir perspektifle ortaya koyduğu fıkıh tarihi yaklaşımından yararlandılar. Batılı İslam hukuk tarihçileri de temel problemleri olan İslam hukukunun kökeni meselesini incelerken İbn Haldûn’dan çokça istifade etmişlerdir. Her iki taraf da kendi teorilerini meşrulaştırmak için İbn Haldûn’un görüşlerinden azami derecede istifade etmekle beraber onun tarihsel bağlamını göz ardı etmişlerdir.

Reading the History of Islamic Law from Ibn Khald–u n’s Perspective: Ibn Khald–un’s Impact on the Historiography of Islamic Law within the Modern Era

As an Ash‘ar–ı and Malik–ı jurist, Ibn Khald–un’s various theories, ranging from economics to politics, sociology to philosophy, and history to literature have long been subject of inquiry by prominent scholars. However, his opinion on Islamic sciences such as fiqh, hadith, tafsir and their historical development have rarely been subject of investigation. This article aims to present Ibn Khald–u n’s views on the history of fiqh and its impact on modern historiography of Islamic law through Muslim and Orientalist scholarship. The main framework of history of fiqh in his Muqaddimah gave both Muslim and Western scholarship of history of Islamic Law an opportunity to reconsider established views. After imperial politics and cultural impact of western countries on Islamic societies, Muslim scholars and intellectuals tried to find solutions for increased modern problems and intercept western challenge. As a result of this consideration, call for ijtihad arose among Muslim scholars. They used Ibn Khaldun’s concept of the history of Islamic Law in order to justify their thesis by periodization of the history of Islamic Law within the framework of ijtihad and taqlid. On the other hand, since the main concern of western scholars is the origin of Islamic Law, they applied his opinions to their approach to the early development of Islamic law. Although both Muslim and Orientalist discourses used his attitude for legitimating their conceptions, they did not consider his historical context.

PDF

___

Abduh Muhammed, el-A‘mâlü’l-kâmile li’l-İmâm Muhammed Abduh (nşr. Muhammed ‘Imâra), Beyrut 1972.
Ahmad Ahmad Atif, Structural Interrelations of Theory and Practice in Islamic Law: a Study of Six Works of Medieval Islamic Jurisprudence, Brill 2006.
Asatrian Mushegh, Ibn Khald–un on Magic and the Occult, Iran and Caucasus, 2003 (7). Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul 1988.
Aydın, M. Âkif, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985.
Buhârî Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhü’l-Buharî (nşr. Muhammed Fuâd Abdul-baki), İstanbul 1992.
el-Buhûtî Mansûr b. Yunus b. İdris, Keşşâfü’l-kinâ‘ ‘an metni’l-İknâ‘, Beyrut 1982.
Coulson, Noel J., A History of Islamic Law, Edinburgh 1964.
el-Cebertî Abdurrahman b. Hasen, Târihu ‘âcâibi’l-âsâr fî’t-terâcim ve’l-ahbâr (nşr. İbra-him Şemsüddin), Beyrut 1997.
De Boer, T. J., The History of Philosophy in Islam (trc. Edward R. Jones), London 1933.
Erdem, Sami, Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usulü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003).
Fischel, Walter J., Ibn Khald–un in Egypt, His Public Function and His Historical Research (1382-1406), Berkeley 1967.
Gibb, Hamilton A. R., “The Islamic Background of Ibn Khald–un’s Political Theory”, Bulle-tin of the School of Oriental Studies, 1933 (7). Görgün, Tahsin, “Mukaddime”, DİA, İstanbul 2006, XXXI.
Görgün, Tahsin, “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Me-tafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldûn”, İslam Araştırmaları Dergisi, 2007 (17).
Hacvî Muhammed b. el-Hasen, el-Fikru’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-islâmî, Medine 1977.
Hallaq, Wael B., “From Regional to Personal Schools of Law? A Reevaluation”, Islamic Law and Society, 2001 (8). Hanefî, Hasan, Mine’n-nakl il’l-ibdâ‘, Kahire 2000.
Hatîb Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Bağdâdî, Târihu Medîneti’s-selâm (nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 2001.
Hourani, Albert, Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939, London 1962. Hudarî Bey Muhammed, Usûlü’l-fıkh, Mısır 1962.
Hudarî Bey Muhammed, Târîhü’t-teşrîi‘l-İslâmî (6. Baskı), Mısır 1964.
Hüseyin Taha, Felsefetü İbn Haldûn el-ictimâiyye, tahlîl ve nakd (trc. Muhammed Abdul-lah İnân), Kahire 2006.
İbn Abdilberr Ebû Ömer Yusuf, Câmi‘u beyâni’l-‘ilm ve fazlihi (nşr. Abdurrahman Muham-med Osman), Kahire 1968.
İbnü’l-Ezrak Ebû Abdillah, Bedâi‘u’s-silk fî tabâi‘il-mülk (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr), Bağdat 1977.
İbn Haldûn Abdurrahman b. Muhammed, et-Ta‘rîf bi İbn Haldûn ve rihletuhu ğarben ve şarkan (nşr. Muhammed et-Tancî), Kahire, 1951.
İbn Haldûn Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (nşr. Ali Abdulvahid Vâfî), Kahire 2004.
İbn Haldûn Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (trc. Süleyman, Uludağ), İstanbul 1988.
İbn Hazm Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), yy. 1970.
İbn Kuteybe el-Maârif, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (nşr. Servet Ukkâşe), Kahire 1960.
İbn Nedîm Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist (nşr. Gustav Flügel), Beyrut 1964.
İbn Tağriberdî Cemâlüddin Ebü’l-Mehâsin, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî (nşr. Muhammed Muhammed Emin), Kahire 1993.
İbn Teymiyye Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim, Mecmû‘u fetâvâ, Rabat 1980
İzmirli İsmail Hakkı, Usûl-i Fıkıh Dersleri, İstanbul, t.y.. Kara, İsmail, “Tarih ve Hurafe: Çağdaş Türk Düşüncesinde Tarih Telâkkisi”, Türklük Araş-tırmaları Dergisi, 2002 (11).
Karaman, Hayreddin, Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1999.
Kâtib Çelebî Hacı Halife Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-zünûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn (tsh. M. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), Ankara 1941.
Kaya, Eyyüp Said, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl (Doktora Tezi, Marma-ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001).
Koca, Ferhat, “İbn Haldun’un Fıkhî Birikimi ve İslâm Hukuk Tarihiyle İlgili Görüşleri (Mu-kaddime Çerçevesinde)”, Geçmişten Geleceğe İbn Haldun, İstanbul 2006.
Lacoste, Yves, Ibn Khaldun: The Birth of History and the Past of the Third World, London 1984.
Lawrence, Bruce B., “Introduction: Ibn Khaldun and Islamic Ideology”, Ibn Khaldun and Islamic Ideology (Ed. Bruce B. Lawrence), Brill 1984.
Lawrence, Bruce B., “Ibn Khaldun and Islamic Reform”, Ibn Khaldun and Islamic Ideology (Ed. Bruce B. Lawrence), Brill 1984.
Makdisî Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlim (nşr. M. J. De Goeje), Brill 1906.
Makkarî Şihabüddin Ahmed b. Muhammed, Ezhârü’r-riyâd fî ahbâri İyâd (nşr. Mustafa es-Sekkâ, İbrahim İbyârî, Abdülhafız Şelebî), Kahire 1939.
Makrîzî Takıyyüddin Ebü’l-Abbâs, Kitâbü’l-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hitat ve’l-âsâr (nşr. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1998.
Makrîzî Takıyyüddin Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali, Kitâbü’l-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hitati ve’l-âsâr, Kâhire 1270/1853.
Mardin Ebül’ulâ, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, İstanbul 1946. Massé, Henri, Islam (Trc. Halide Edib), Beyrut 1966.
Melchert, Christopher, The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E., Brill 1997.
Motzki, Harald, The Origins of Islamic Jurisprudence, Meccan Fiqh before the Classical Schools (trc. Marion H. Katz), Brill 2002.
Rosenthal, Franz, “Ibn Khaldun in his Time (May 27, 1332-March 17, 1406)”, Ibn Khal-dun and Islamic Ideology (Ed. Bruce B. Lawrence), Brill 1984.
Sabit Halim, “İctihâda Dâir”, Sırât-ı Müstakîm, III/78 (21 Safer 328/ 128 Şubat 325).
Sabit Halim, “İctihâda Dâir: Devr-i Ashabta İctihâd”, Sırât-ı Müstakîm, III/64 (11 Zilkâde 328/ 12 Teşrîn-i Sânî 325).
Sabit Halim, “İctihâda Dâir”, Sırât-ı Müstakîm, III/69 (17 Zilhicce 327/ 17 Kanûn-ı Evvel 325).
Sabit Halim, “İctihâda Dâir”, Sırât-ı Müstakîm, III/70 (24 Zilhicce 327/ 24 Kanûn-ı Evvel 325).
Schacht, Joseph, “Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence”, Law in The Middle East, Origin and Development of Islamic Law (Ed. Majid Khadduri, Herbert J. Lıebesny), Washington 1955.
Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford 1964.
Schacht, Joseph, “Fıkh”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), Brill 1965.
Sehâvî Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman, ed-Dav’u’l-lâmi‘ li ehli’l-karni’t-tâsi‘, Bey-rut, 1966.
Şehristânî Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebîbekr, el-Milel ve’n-nihal (nşr. Mu-hammed Seyyid Keylânî), Bulak 1961.
Simon, Robert, Ibn Khald–un, History as Science and the Patrimonial Empire (Trns. Klara Pogatsa), Budapest 2002.
Şentürk, Recep, “Medeniyetler Sosyolojisi: Neden Çok Medeniyetli Bir Dünya Düzeni İçin Yeniden İbn Haldûn”, İslam Araştırmaları Dergisi, 2006 (16).
eş-Şeybânî Muhammed b. Hasan, Kitâbü’l-Kesb (nşr. Abdulfettah Ebû Ğudde), Beyrut 1997.
Şîrâzî Ebû İshak, Tabakâtü’l-fukahâ’ (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1970. Taşköprîzâde, Ahmed Mustafa, Miftâhü’s-se‘âde ve misbâhü’s-siyâde fî mevdu‘âti’l-ulûm (nşr. Şerefüddin Ahmed), Haydarabad 1977.
Tomar, Cengiz, “Mit ve Gerçek Arasında: Arap Dünyasında İbn Haldûn Yaklaşımları”, İs-lam Araştırmaları Dergisi, 2006 (16). Tritton, A. S., Islam, Belief and Practices, London 1962.
Vesey-Fitzgerald, Seymour, Muhammadan Law, an Abridgement, According to Its Various Schools, London 1931.
Yıgın, Adem, Fukahâ Metoduna Göre Yazılan Fıkıh Usûlü Eserlerinin Temel Özellikleri (Yüksek Lisans Tezi: İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004).