İngiltere'nin Musul Politikası Karşısında Osmanlı Devleti ve Bölge Aşiretleri (1918-1920)

Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı'na dahil olunca İngilizler bu devlet içerisindeki farklı unsurları kullanarak üstünlük elde etmek istemişlerdi. Bu unsurlardan biri de İran, Irak ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki aşiretlerdi. Rusya'da 1917 yılındaki Ekim ihtilalinden sonra İran'da meydana gelen boşluk Osmanlı birlikleri tarafından doldurulmuş, fakat savaş Osmanlı Devleti aleyhine sonuçlanınca bu birlikleri İran ve Irak'tan çekmek zorunda kalmıştı. İngilizler Ortadoğu'da istedikleri düzeni kurabilmek için harekete geçmişler, özellikle Irak ve Güneydoğu Anadolu'yu içerisine alan bir "Kürdistan" kurmak için çalışmalara başlamışlardı. Osmanlı Devleti ve daha sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti bu İngiliz planını sonuçsuz bırakmak için çeşitli tedbirler düşünmüş ve uygulamıştı. Bunlardan birisi, bölgede bulunan aşiretleri Türk Hükümeti safına çekebilmekti. Bunu için VI. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa ve Van Valisi Haydar Bey aşiretlerle irtibata geçmişlerdi. Biz bu çalışmamızda 1919'da Van Valisi ve 1922'de Van Meb'usu Haydar Bey'in İran, Irak ve Güneydoğu Anadolu aşiretleri ile ilgili çalışmalarını arşiv belgeleri ve çeşitli kaynaklar ışığında inceleyeceğiz.

Attempts to Keep the Eastern Tribes in the side the Ottoman State after the First World War

When the Ottoman Empire entered to the First World War, the English wanted to get advantage of it through using different elements within this state. Among these elements, there were tribes living in Iran, Iraq and the eastern part of Anatolia. After the October Revolution in Russia in 1917, a vacuum appeared in Iran to be filled up by the Ottoman forces. When the Ottoman State was finally defeated in this war, however, these forces had to withdraw from Iran and Iraq. Time seemed to be ripe for the English to establish an order in the Middle East to their expectations, and they started their endeavours to establish "Kurdistan", containing part of Iraq and the eastern part of Anatolia. First the Ottoman governments and then the government of Turkish Grand National Assembly planned and executed some measures to prevent this English plot. One of them is to attract these tribes into the Turkish government side. For this purpose, Ali Ihsan Paşa, the commander of the 6th army, and Haydar Bey, the governor of Van, got in touch with these tribes. in this study, we will examine the activities of Haydar Bey who was the governor of Van in 1919 and the member of the Parliament in 1922 in Iran, Iraq and the eastern part of Anatolia concerning these tribes in the light of the archival documents and the other sources.

Keywords:

The Ottoman Empire, Britain, Eastern Tribes, Ali Haydar (Vaner) Mosul and the Eastern Anatolia,

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Babıâli Evrak Odası Sadaret Evrakı (BEO. A. VRK.)
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Asayiş Kalemi (DH.EUM.AYŞ.)
Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (DH. KMS.).
Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR).
Meclis-i Vükela (M. V.).
Cumhurbaşkanlığı Çankaya Arşivi,
A: III-7-b, D: 20, F. 62.
Yayınlanmış Belgeler, Araştırma Eserleri
Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, I, İstanbul, 1992.
Al-Jumaily, Qassam Kh., Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Düzenleyerek Yayına Hazırlayan: İzzet Öztoprak, Ankara, 1999.
Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, III, Ankara, 1992, Vesika No: 9.
Atnur, İ. Ethem, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921), Ankara, 2001.
Avcı, Orhan, Irak’ta Türk Ordusu (1914-1918), Ankara, 2004.
Avşar, Servet “Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesi’nde Arap Aşiretlerini Kazanmaya Yönelik Propaganda Faaliyetleri”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, yıl:1, sayı:1 (Şubat 2003).
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi; Irak-İran Cephesi (1914-1918), c. III, 1’nci Kısım, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1979.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Irak-İran Cephesi (1914-1918), c. III, 2’nci Kısım, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
Bruinessen, Martin van, Kürdistan Üzerine Notlar, İstanbul, 1993.
Çay, Abdulhaluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, İstanbul, 1994.
Entessar, Nader, Kurdish Ethnonationalism, Lynne Rienner Publishers, Boulder & London, 1992.
Eröz, Mehmet, Kürtlerin Türklüğü ve Türkmenlerin Kürtleşmesi, İstanbul, 1966.
Gökbilgin, Tayyib, Milli Mücadele Başlarken, Birinci Kitap, Ankara, 1959.
Göyünç, Nejat, “Musul Misak-ı Milliye Dahil midir Değil midir?” Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Ankara, 1998.
Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı:10,Vesika No. 23.
Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, İstanbul, 1990.
Kaymaz, İhsan Şerif, Musul Sorunu, İstanbul, 2003.
Kodaman, Bayram, "II. Abdülhamid Devrinde Hakkari Sancağında Nesturiler ve İngiliz-Rus Emperyalizmi", IX. Türk Tarih Kongresi, 25-30 Eylül 1981.
Kodaman, Bayram, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara, 1987.
Lazarev, M.S., Emperyalizm ve Kürt Sorunu (1917-1923), Rusça’dan Çeviren: Mehmet Demir, Ankara, t.y.
MacDowall, David, A Modern History of the Kurds, London, 1997.
Meiselas, Susan, Kurdistan in the Shadow of History, Random House, New York, 1997.
Mesut, Ahmet, İngiliz Belgelerinde Kürdistan, İstanbul, 1992.
Musul-Kerkük İle İlgili Arşiv Belgeleri (1525-1919), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1993.
Ögel, Bahaeddin-Bayram Kodaman-Abdulhaluk Çay, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu, Ankara, 1986.
Öke, Mim Kemal, İngiliz Ajanı Binbaşı E. W. C.Noel’in “Kürdistan Misyonu” (1919), İstanbul, 1992.
Öke, Mim Kemal, Musul ve Kürdistan Sorunu (1918-1926), Ankara, 1995.
Sabis, Ali İhsan, Birinci Dünya Harbi, c. IV, İstanbul, 1991.
Sabis, Ali İhsan, İstiklal Harbi ve Gizli Cihetleri, c. V, İstanbul, 1993.
Selvi, Haluk, “Milli Mücadelede Van’da Valiler Sorunu”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı: 136 (Ocak-Şubat 2002).
Süslü, Azmi, “Misak-ı Milli 1914-1920”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Ankara, 1998.
Şimşir, Bilal N., İngiliz Belgelerinde Atatürk, c. II, Ankara, 1975.
Taneri, Aydın, Türkistanlı Bir Türk Boyu Kürtler: Kürtlerin Kökeni, Siyasi, Sosyal ve Kültürel Hayatları, Ankara, 1983.
The Times, 11 November 1919, No: 42254.
Türk İstiklal Harbi, c. III, Doğu Cephesi (1919-1921), Ankara, 1995.
Türkmen, Zekeriya, Musul Meselesi- Askeri Yönden Çözüm Arayışları (1922-1925), Ankara, 2003.
Umar, Ömer Osman, “İngilizlerin Musul’da Özdemir, Şeyh Mahmud ve Aşiretlere Karşı Politikası”, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Askeri Tarih Bülteni, yıl: 27 (Şubat 2002), sayı: 52.
Vaner, Haydar “Türkiye’de Nesturi Hadisesi”, Yeni Tarih Dünyası, yıl:1, II/16 (30 Nisan 1954).