Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze vergi politikaları ve vergi yükünün gelişimi

Devletin ekonomik ve sosyal yaşama müdahalesi nedeniyle sürekli değişen ve genişleyen fonksiyonları, kamu harcamalarının önemli ölçüde artmasına yol açmaktadır. Buna bağlı olarak devletin temel finansman kaynağını oluşturan vergilerin de artması söz konusudur. Bu durumda mükellefler, ekonomideki kaynakların ne ölçüde devlet tarafından vergi olarak toplandığını sorgulamaya başlamış ve dolayısıyla vergi yükü kavramı önem kazanmıştır. Vergi yükü, bir ülkede uygulanan vergi politikalarının temel göstergelerinden biri olarak kabul edilmektedir. Vergi yükünün tespiti ve bu yükün hangi kesimlere yansıtıldığının belirlenmesi, hükümetlere vergi politikalarını oluşturma ve uygulama sürecinde yol göstermektedir. Bu çalışmada Türkiye’de 1923-2022 yılları arasında vergi politikaları ve vergi yükünün gelişimi alt dönemler itibarıyla değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda vergi yükünün hangi dönemlerde dolaylı ya da dolaysız vergiler lehine değişim gösterdiği ve vergilerin kaynağına göre dağılımında dönemsel olarak değişim olup olmadığı araştırılmıştır. Sonuç olarak 2001 yılı sonrasında dolaylı harcama vergilerin nispi ağırlığının diğer dönemlere kıyasla daha yüksek olduğu ve bu dönemde vergi yükünü önemli ölçüde arttırdığı saptanmıştır. 1981-2000 dönemi, gelir üzerinden alınan vergilerin nispi ağırlığının en yüksek olduğu dönemdir. 1923-1929 ve 1930-1939 dönemleri hariç tutulursa servet üzerinden alınan vergilerin toplam vergi gelirleri içerisindeki payı ise oldukça düşüktür.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye, vergi politikası, vergi yükü

Tax policies and the development of tax burden from the foundation of the Republic to the present

The state's continuous involvement in economic and social life, leading to ever-changing and expanding functions, has resulted in a substantial increase in public expenditures. Consequently, there has been an increase in taxes, which serve as the primary source of public expenditure financing. In this context, taxpayers have begun to question the extent to which economic resources are collected as taxes by the state, making the concept of the tax burden increasingly important. The tax burden is regarded as a fundamental indicator of the tax policies implemented in a country. Determining the tax burden and understanding on which segments it is imposed provides guidance to governments in the formulation and implementation of tax policies. In this study, tax policies and the evolution of the tax burden were assessed with respect to sub-periods between 1923 and 2022 in Turkey. This investigation aimed to identify the periods during which the tax burden shifted in favor of indirect or direct taxes and whether there were periodic changes in the distribution of taxes based on their sources. The results showed that, after 2001, the relative weight of indirect expenditure taxes was higher compared to other periods, significantly increasing the tax burden during this period. The years from 1981 to 2000 marked the period when taxes on income had the highest relative weight. Except for the 1923-1929 and 1930-1939 periods, the share of wealth taxes in total tax revenues remained quite low.

Keywords:

Türkiye, tax policy, tax burden,

PDF

___

Adalıoğlu, S. (2021). Türkiye’de uygulanan vergi politikalarının tarihsel gelişimi ve kuramsal iktisat çerçevesinde eleştirisi. Mali Çözüm Dergisi, 31(167), 135–166.
Akalın, G. (2008). Atatürk dönemi maliye politikaları. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. Yayın No: 2008/384
Akgül Yılmaz, G. (2009). Türkiye’de 1923-1938 dönemi maliye politikası uygulamaları. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 27(2), 297–328.
Armağan, R. (2007). Türkiye’de Gelir ve Kurumlar Vergisi oranlarında indirimin vergi gelirleri üzerine etkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(3), 227–252.
Armağan, R. ve Demir, H. İ. (2008). “Cumhuriyet sonrası Türk vergi sistemindeki değişim üzerine bir değerlendirme”. Uluslararası Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu Bildirileri. 22-24 Ekim 2008, Isparta, 847-866.
Arslaner, H. (2018). Teorik olarak vergi yükü; 1980-2015 yılları arasında Türkiye’de toplam vergi yüküne etki eden temel ekonomik faktörler. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 9(23), 295–316.
Ay, H. ve Haydanlı, L. (2018). Kuruluşundan günümüze Türkiye’de vergi yükü ve gelir dağılımının analizi. Sosyoekonomi, 26(38), 53–70.
Ay, H. M. ve Talaşlı, E. (2008). Ülkelerin ekonomik gelişmişlik seviyeleri ve vergi yapıları arasındaki ilişki. Maliye Dergisi, 154, 135–155.
Berksoy, T. ve Demir, İ. (2004). Politik vergi çevrimleri: Türkiye’de vergi yükü üzerinde politik etkiler. 19. Türkiye Maliye Sempozyumu, 513-532.
Boratav, K. (2006). Türkiye iktisat tarihi (10. Bs.). İmge Kitabevi.
Bulutoğlu, K. (2008). Kamu ekonomisine giriş (7. Bs.). Maliye ve Hukuk Yayınları.
Çelikay, F. (2017). Milli gelirin vergi yükü üzerindeli etkileri: ARDL sınır testi yaklaşımı ile Türkiye üzerine bir inceleme (1924-2014). Sosyoekonomi, 25(32), 169–188.
Dayıoğlu Erul, R. (2020). 1923-1929 Döneminde Türkiye’de uygulanan vergi politikalarının mali sosyoloji çerçevesinde değerlendirilmesi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 1–21.
Demir, İ. C. (2013). Türkiye’de vergi yükü (objektif ve subjektif yönleriyle). Dora Yayıncılık.
Edizdoğan, N. ve Gümüş, E. (2013). Vergi afları ve Türkiye'de vergi aflarının değerlendirilmesi. Maliye Dergisi, 164, 99-119.
Eğilmez, M. (2018). Değişim sürecinde Türkiye (15. Bs.). Remzi Kitabevi.
Ejder, H. L. (2000). Türkiye’de vergi politikaları. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(1), 127–132.
Erdem, M., Şenyüz, D. ve Tatlıoğlu, İ. (2013). Kamu maliyesi (11. Bs.). Ekin Yayınevi.
Gelir İdaresi Başkanlığı. Bütçe Gelirleri İstatistikleri (1923-2022), “Genel Bütçe Gelirleri Tahsilatı”, https://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm, Erişim: 25.08.2023.
Gelir İdaresi Başkanlığı. Bütçe Gelirleri İstatistikleri (1923-2022), “Gelir, Kurumlar Ve Katma Değer Vergisinin Genel Bütçe Vergi Gelirleri İçindeki Payı (1988 - 2022)”, https://www.gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/CVI/Tablo_78.xls.htm, Erişim: 25.08.2023.
Giray, F. (2006). Maliye tarihi (2. Bs.). Ezgi Kitabevi.
Gökbunar, A. R. (2006). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e mali sistemdeki değişimlerin toplumsal yapı üzerindeki etkisi. H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24(2), 177–203.
Gökbunar, A. R. ve Kahriman, H. (2014). Karneli yıllar - bir savaş maliyesi uygulaması-. Nobel Yayınevi.
Işık, N. ve Kılınç, E. C. (2009). OECD ülkelerinde vergi yükü ve vergi türleri: karşılaştırmalı bir analiz. KMU İİBF Dergisi, 17, 147–173.
Kayra, C. (2018). Savaş Türkiye Varlık Vergisi (6. Bs.). Tarihçi Kitabevi.
Kazgan, G. (2002). Tanzimattan 21. yüzyıla Türkiye ekonomisi birinci küreselleşmeden ikinci küreselleşmeye. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, No 22.
Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (2007). Türkiye ekonomisi (19. Basım). Remzi Kitabevi.
Kirmanoğlu, H. (1994). Türkiye’de vergi reformları, siyasal iktidarlar ve iktisat politikaları. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, (36), 56–82.
Korkmaz, E. (1982). Vergi yapısı ve gelişimi. Gür-Ay Matbaası.
Kumrulu, A. (1988). Türkiye’de vergi politikası gelişmeleri: karar alma süreci ve sapmalar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 40(1), 193–235.
Kurucan, H. ve Zarplı Altıngöz, S. (2022). Objektif vergi yükü ve algılanan vergi yükü ilişkisi: Trabzon ili örneği. Anadolu Strateji Dergisi, 4(2), 85–98.
Mutlu, A. (2009). Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Vergileme Zihniyetinin Gelişimi. T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No: 2009/390.
Önder, İ. (2019). Âşarın kaldırılması. Mülkiye Dergisi, 43(2), 491–510.
Öz, E. ve Buyrukoğlu, S. (2011). Cumhuriyet tarihinde vergi afları: maddi ve manevi erozyonlar. Vergi Sorunları Dergisi, 272, 89-104.
Özdemir, P. (2015). Vergi kültürü ve göstergeleri: Türkiye üzerine bir değerlendirme. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(1), 175–188.
Öztürk, İ. ve Ozansoy, A. (2011). Ücret gelirleri üzerindeki vergi yükünün analizi. Maliye Dergisi, 161, 197–214.
Özyüksel, M. (1985). İmparatorluk ve Cumhuriyet Dönemlerinde gelir, gider, servet vergileri. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 1(5), 51–68.
Pamuk, Ş. (2016). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Parasız, İ. (1998). Türkiye ekonomisi: 1923’den günümüze Türkiye’de iktisat ve istikrar politikaları uygulamaları. Ezgi Kitabevi Yayınları.
Parasız, İ. (2003). Türkiye Ekonomisi. Ezgi Kitabevi Yayınları.
Pınar, A. (1992). Türkiye’de kamu gelirleri yapısındaki değişmeler ve vergi yükü (1980-1990). Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 47(3), 287–298.
Pınar, A. (2006). Maliye politikası (2. Bs.). Naturel Yayıncılık.
Püren, S. ve Yücedoğru, R. (2022). Türkiye'de hissedilen vergi̇ yükü unsurlarını anlamak: Nitel bir analiz. Maliye Araştırmaları Dergisi, 8(2), 83–106. Saraçoğlu, F. (2009). 1930-1939 döneminde vergi politikası. Maliye Dergisi, 157, 131–149.
Saraçoğlu, F. (2023). Cumhuriyet dönemi vergi yapısı. Romanoku Yayınları.
Savaşan, F., ve Çetintaş, H. (2008). Vergi Yükü ve vergi kaçırma: Türkiye’de uzun dönem karakteristikleri üzerine ampirik bir değerlendirme. Yönetim ve Ekonomi Bilimleri Konferansı, Kamu Ekonomisi ve Maliyesi, 1–15.
Strateji ve Bütçe Başkanlığı. Kalkınma Planları. Erişim: 15 Ocak 2021 https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/, Erişim: 15.08. 2023
Susam, N. ve Oktayer, N. (2007). Türkiye ekonomisinde genel bütçe gelirleri içinde dolaysız ve dolaylı vergiler (1995-2005). İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 21(2), 105–123.
Şenses, F. (2018). İktisada (farklı bir) giriş. İletişim Yayınları.
Taş, R. (1995). Türk mali sisteminin uzun dönem (1923-1980) gelişiminin yapısal ve oransal analiz yöntemleriyle değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, 50(1), 355–382.
Tezel, Y. S. (1994). Cumhuriyet döneminin iktisadi tarihi (3.Bs.). Türkiye Vakfı Yurt Yayınları.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. Ekonomik ve Sosyal Göstergeler. “Konsolide Bütçeye İlişkin Bazı Göstergeler”, https://www.sbb.gov.tr/ekonomik-ve-sosyal-gostergeler/#1540022258789-43a5759e-f454, Erişim: 29.08.2023.
T.C. Maliye Bakanlığı Gelirler Genel Müdürlüğü. (1983). Bütçe gelirleri yıllığı 1979-1983. Ankara.
Türk, İ. (1981). Cumhuriyet döneminde vergi sistemimizin gelişmesi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi , 36 (1), 335–357).
Varcan, N. (1987). Türkiye’de vergi politikalarının oluşumu (cumhuriyet dönemi). T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 208. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayınları No: 43.
Vural, İ. Y. (2008). Atatürk dönemi maliye politikaları: Liberal iktisattan karma ekonomiye. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 77–114.
Yaşa, M. (1980). Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi (1923-1978). Akbank Kültür Yayınları. Yay, T. (1988). Atatürk döneminde vergiler ve vergi politikası. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1–2), 61–72.
Yay, T. (2019). Atatürk dönemi Türkiye ekonomisi ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan miras. Contemporary Research in Economics and Social Sciences, 3(1), 77–113.