Türk Cilt Sanatında ‘Yazma’ Kavramı

Türk İslâm sanatının her döneminde icra edilen eserlerin tezyinat programı birbirleriyle irtibatlı ilerlemiştir. İslâmiyet’in tarih sahnesine çıkması ve akabinde gelişen fetihler sayesinde yerli kültürlerle de iletişime geçilmiş ve birçok sanat eseri dini ve kültürel eksende harmanlanarak farklı teknik ve bezemelerle vücuda getirilmiştir. Yazma ciltler; altın veya boyanın fırça yardımıyla cilt üzerine nakşedilmesi ve ihtiyaca göre de farklı usullerde işlenerek ortaya çıkarılan bezeme üslûbudur. İslâm coğrafyasında üretilen yazma ciltler, muhtelif tezyinî unsurların kullanılmasıyla bölge gözetmeksizin her dönemde örneklerini vermiştir. Kitap sanatları ile alakalı yapılan araştırmalarda yazma ciltlerin belli bir cilt çeşidini ihtiva ettiği ve herhangi bir sınıflandırmanın da yapılmadığı gözlemlenmiştir. Hâlbuki Türk cilt sanatının her döneminde birbirinden farklı üslûpta ortaya koyulan yazma tekniğindeki ciltlerin oldukça zengin örneklere sahip oldukları bilhassa da lâke başlığı altında zikredilen ciltlerin de birer yazma olarak değerlendirilmesi gerektiği çalışmamız sonucu ortaya koyduğumuz öneriler arasındadır. Birçok basılı yayın, kütüphane ve müzelerdeki eserler ayrıntılı biçimde tetkik edilmiş ve yazma ciltler 17 başlık altında kategorize edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

türk islam sanatı, cilt sanatı, yazma, tezyinat, lake

The Concept of ‘Applied With Brush’ in Turkish Bookbinding Art

The ornamentation program of the works performed in every period of Turkish Islamic art has progressed in connection with each other. Thanks to the emergence of Islam on the stage of history and the subsequent conquests, local cultures were also contacted, and many artworks were blended in religious and cultural axes and brought to life with different techniques and decorations. The applied with brush technique are embroidered with gold or paint on the leather with using of a brush, and the style of ornamentation that is created by processing in different ways according to the needs. The applied with brush bindings produced in the Islamic geography have given their examples in every period, regardless of the region, by using various ornamament elements. In researches about book arts, it has been observed that applied with brush bindings contain a certain type of binding and no classification has been made. However, it is among the suggestions that we put forward as a result of our study that the bindings in the applied with brush technique, which were presented in different styles in every period of the Turkish bookbinding art, have quite rich examples, especially the bindings mentioned under the title of lacquer should be considered as applied with brush. Works in many printed publications, libraries and museums have been examined in detail and applied with brush bindings are categorized under 17 titles.

Keywords:

turkish islamic art, bookbinding art, applied with brush, ornamentation, lacquer,

PDF

___

Aksoy, Şule. “Kitap Süslemelerinde Türk-Barok-Rokoko Üslûbu”. Sanat, (Haziran 1977), 126-136.
Aksoy, Şule. “Lâke İşçiliği”. Antik & Dekor, 25, (1994), 22-27.
Aksu, Hatice. “Rokoko”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/159-160. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
Arıtan, Ahmet Saim. “Ciltçilik.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Arıtan, Ahmet Saim. Karamanoğulları Cild Sanatı. Konya: 2008.
Arıtan, Ahmet Saim. “Türk Cild Sanatı”. Türk Kitap Medeniyeti. ed. Alper Çeker. 60-97. İstanbul: Kültür A.Ş., 2009.
Arseven, Celal Esad. “Türk Sanatında Tezyinat”. çev. Nazlı Miraç Ümit. Hayât Mecmuası, 1/20, (Nisan 1927), 389-394. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/92907
Atasoy, Nurhan. “Barok”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/81-83. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
Binark, İsmet. Eski Kitapçılık Sanatlarımız. Ankara: Ayyıldız Matbaası A.Ş., 1975.
Birol, İnci. Ayan. “Şükûfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/258-259. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Bodur, Fulya. “Osmanlı Lâke Sanatı ve XVIII. Yüzyıl Üstâdı Ali Üsküdârî”. Türkiyemiz, (Ekim, 1985), 1-9.
Çağman, Filiz. “Katı’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, 25/32-35). İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
Çakmak, Yasin. Manisa Yazma Eser Kütüphanesindeki Geometrik Tezyinatlı Ciltler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanatta Yeterlik Tezi, 2020.
Çığ, Kemal. “Türk Lâke Müzehhipleri ve Eserleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, 3, (1970), 243-252.
Çığ, Kemal. Türk Kitap Kapları. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, 1971.
Demir, Abdülbari. İstanbul Nadir Eserler Kütüphanesi’ndeki Türkçe Yazmalarda Lake Ciltler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Derman, Fatma Çiçek & Duran Gülnur. “Şahkulu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/283-284). İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Derman, Fatma Çiçek. “Tezhip". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 41/65-68). İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Derman, Fatma Çiçek. “Cild Sanatında Kullanılan Malzeme Terim ve Tâbirler”. Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu–Katalog, ed. Ali Rıza Özcan. 190-193. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2013.
Derman, Uğur. Doksan Dokuz İstanbul Mushafı. İstanbul: Türk Petrol Vakfı, 2010.
Duran, Gülnur. “Kara Memi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/362-363. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Duran, Gülnur. “Osmanlı Tezhip Sanatında Natüralist Üslûpta Çiçekler”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, (2018), 177-199.
Erünsal, İsmail. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphâne. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
Eyice, Semavi. “Empire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/159-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Eyice, Semavi. “Batı Sanat Akımlarının Değiştirdiği Osmanlı Dönemi Türk Sanatı”. Türkler Ansiklopedisi, Ed. Hasan Cemal Güzel vd., 15/284-309. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Garthwaite, Gene. R. İran Tarihi. çev. Fethi Aytuna. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2019.
İlker, Bahar. Türk İslam Eserleri Müzesi Yazma Eser Koleksiyonundaki Zerbahar Tezyinatlı Ciltler, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
İnay, Özlem. Türk İslam Kitap Sanatında Lake Cilt Tasarımları, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
İrez, Feryal. “Türk Süsleme Sanatında Bir Ekol; Edirnekâri”, Antik & Dekor, (Haziran, 1990), 96-99.
Kahraman, Gülseren. Kaçar Lâke Cilt Tezyinatı, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Karaçağ, Demet. “Mevlânâ Müzesi’ndeki Lakeli Selçuklu Rahlesi”. Ekev Akademi Dergisi, 35, (2008), 171-185.
Kaya, Reyhan. Türk Yazmacılık Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1974.
Kazan, Hilal. XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi. İstanbul: İsar Vakfı Yayınları, 2010.
Khalili, Nasser David. vd. Lacquer Of The Islamic Lands; Part One. ed. Julian Raby. 232-235. United Kingdom: The Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press, 1996.
Khalili, Nasser David. vd. Lacquer Of The Islamic Lands; Part Two. ed. Julian Raby. 206-208. United Kingdom: The Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press, 1997.
Kilercik, Ayşe. (2013). “Başkent’ten Uzaklarda Bir Sanat Merkezi: Şumnu Elyazmalarının Ciltleri”. Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu–Katalog, ed. Ali Rıza Özcan. 42-48. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2013.
Kuban, Doğan. Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2010.
Kurtuluş, Rıza. “Kaçarlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/53-54. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Mahir, Fatma Banu. “Minyatür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/118-123. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Motaghedi, Kianoosh. Persian Lacquer Book Binding; History, Materials and Styles. PDF, 2020. https://www.academia.edu/10017063
Mülayim, Selçuk. Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler; Selçuklu Çağı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları:503, Sanat Eserleri Dizisi:1, 1982.
Özen, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Prof. Dr. Nâzım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1985.
Özen, Mine Esiner. “Klasik Cilt Sanatımızda Lâke”. Antik & Dekor, (Haziran, 1990), 78-81.
Özcan, Ali Rıza (ed.). Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu–Katalog. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2013.
Şahin, Betül. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki Halil Hamid Paşa Koleksiyonu’na Ait Osmanlı Cildleri’nden Bazı Örnekler, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Ünver, Süheyl. “Türk Sanat Tarihinde Edirnekâri Lâke İşleri ve Sanatkârları”. Vakıflar Dergisi, 6, (1965), 15-19.
Tanındı Zeren. “The Rise of the Lacquer Binding”. Hunt For Paradise Court Arts of Safavid Iran 1501-1576. ed. Thompson Jon vd. 184-201. Milan: Skira; London: Thames&Hudson, 2003.
Türk Dil Kurumu. Erişim 5 Kasım 2020. https://sozluk.gov.tr/
Yücel, Erdem. “Edirnekâri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 100/449-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Zor, Züleyha. “Türk-İslam Kitap Sanatında Lâke Cilt Tasarımları”. Osmanlıdan Günümüze Kur’an ve Hüsn-i Hat. 625-640. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.