Milleti Uyandıran Edip: Aybek (Hayatı ve Eserleri)

Öz 20. yüzyıl Özbek Sovyet edebiyatının en önde gelen isimlerinden olan Aybek (Musa Taşmuhammedoğlı), çocuk yaşlarından itibaren klasik Türk şairlerinin eserlerini, lise yıllarında Türkiyeli şairlerin eserlerini tanımak imkânı buldu. Lise yıllarından itibaren şiir yazmaya başladı. İlk şiir kitapları, 1920-1930’lu yıllarda yayımlandı. 1930’lu yıllarda Özbek destan edebiyatına birçok destan kazandırdı. 1930’lu yılların sonunda, Kutluğ Kan romanını yazdı. Romanda, 1910’lu yıllarda Türkistan’daki siyasî, sosyal, ekonomik hayatı, Türkistan Türklerinin uğradığı haksızlıkları, Ceditçi aydın hareketini, 1916 merdikâr (raboçi) isyanını, 1917 Bolşevik ihtilâli arefesinde Türkistan’da yaşanan olayları, kendi müşahedelerine dayanarak hikâye etti. Eser, Özbek sosyalist realizm edebiyatının ilk ve başarılı bir örneği kabûl edildi. İkinci Dünya Savaşı yıllarında, bir süre cephede bulundu, savaşı ve Sovyet askerlerinin kahramanlığını terennüm eden şiirler yazdı. Cephe gerisindeki halkın savaş sırasındaki meşakkatli hayatını ve fedakârlıklarını anlatan eserler kaleme aldı. 1930’lu yılların başından itibaren şair Nevâyi’nin hayatı ve eserleri hakkında incelemeler yaptı, Türkistan’ın 15. yüzyıl tarihini anlatan eserleri inceledi, önce Nevâyi destanını, İkinci Dünya Savaşı devam ederken meşhur Nevâyi romanını yazdı. Nevâyi’nin hayatı ve faaliyetlerini anlattığı bu eseriyle birinci derece Sovyet edebiyat ödülünü kazandı. Roman birçok dile tercüme edildi. Savaştan sonra, bu eserinde parti ideolojisine muhalefet ederek kozmopolit Sovyet insanına karşı Nevâyi’yi ideal insan tipi olarak fazla methettiği ve onun Türkçeciliğine yer verip milliyetçilik fikrine yol açtığı için cezalandırılmak istendi. Bu sırada beyin kanaması geçirip felç oldu, konuşma ve elini kullanma kabiliyetini kaybetti. Uzun süren tedavi sürecinden sonra heceleyerek konuşmaya başlayınca, 19501960’lı yıllarda roman, destan, şiir ve hatıra türündeki birçok eserini hanımına yazdırdı. Nevâyi hakkında yazdığı eserleriyle şairi yeni nesillere tanıtmış, sevdirmiş ve yeniden hayata döndürmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Aybek, Şair Nevâyi, Nevâyi Romanı, Kutluğ Kan Romanı, Özbek Sovyet Edebiyatı.

PDF

___

Aybek.(1957-1959a). Tanlangen Eserler-Şe’rler-Poemalar. T.1., T.: Hâmil Yakubov, Taşkent: Devlet Bediiy
Edebiyat Neşriyatı. Aybek.(1957-1959b).Tanlangen Eserler, T. 2., Kutlug Kan, roman, Taşkent: Devlet Bediiy
Edebiyat Neşriyatı. Aybek.(1957-1959c).Tanlangen Eserler, T. 3., Nevâyi, roman, Taşkent: Devlet Bediiy
Edebiyat Neşriyatı. Aybek.(1960).“Aybek (Musa Taşmuhamedov)”, Özbek Tili ve Edebiyatı, 1960/1, Ocak-
Şubat, s. 3-8. Aybek. (1971). Balalik, Taşkent: Yaş Gvardiya Neşriyatı. Aybek.(1979). “Kıskaça Tercime-i
Hâlim”, Mükemmel Eserler Toplamı-14 (Edebiy-Tenkidiy Makaleler. Taşkent: Özbekistan SSSR Fen Neşriyatı.
107Aydın Türklük Bilgisi Dergisi Yıl 4 Sayı 7 Güz - 2018 (29-108)
Şuayip KARAKAŞ Aybek (1995a). Nevâyi, Taşkent: Şark Neşriyat. Aybek.(1995b). “Nevâyi Romanını Kanday Yazdım”, Özbek
Edebiyatı. Taşkent: Okıtuvçı Neşriyatı. Corayev, M., Nurullin, R., Kemâlov, S., Recepova, R., Galavanov, A.,
Recebov, K., Mevrulov, A., Abdullayev, R., Azamhocayev, S., Âlimova, D., Kerimov, N., Kaşanov, B., Âkilov,
K., Ârifhanova, Z., Tetenyeva, L., Turbiyev, Ş. (2000). Özbekistannıŋ Yeŋni TarihiII, Özbekistan Sovyet
Müstemlekeçiliği Devride. Taşkent. Kâdirov, Pirimkul.(2005). “Üstâz Aybek ve Milliy Ruh”, Milletni Uygatgen
Edib (Aybek Tuğılgen Küniniŋ 100 Yıllıgıge). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Karakaş, Şuayip.(2012). “Bir
Şairin Hazin Hikâyesi-Özbek Şair Osman Nâsır’ın Hayatı”, Özbek Edebiyatı Yazıları. Ankara: Kurgan
Edebiyat. Kâsımov, Begali.(1993). “Cedidçilik, Ayrım Mülâhazalar”, Milliy Uyganış ve Özbek Filologiyası
Meseleleri. Taşkent. Kerimov, Naim.(1985). Aybek-Meşhur Özbek Edibiniŋ Hayatı ve İcâdıdan Levhalar,
Taşkent: Yaş Gvardiya Neşriyatı. Kerimov, Naim. (1995a). “Aybekniŋ Şah Eseri”, Nevâyi. Taşkent: Şark
Neşriyatı. Kerimov, Naim.(1995b). “Aybek”, Özbek Edebiyatı, Taşkent: Okıtuvçı Neşriyatı, s. 178-179.
Kerimov, Naim.(1995c). “Bala Alişer Kıssası ve Unıŋ Müellifi Toğrısıda”, Aybek-Bala Alişer. Taşkent: Çolpan
Neşriyatı, s. 66-69. Kerimov, Naim. (2005). “Aybekniŋ Edebiy Merâsı”, Milletni Uygatgen Edib (Aybek
Tuğılgen Küniniŋ 100 Yıllıgige). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Kettebekov, A., Mamacanov, S., Nazarov, B.,
Narmatov, U., Sultanov, İ., Şerefiddinov, Â., Şükürov, N.(1990). Özbek Sovyet Edebiyatı Tarihi, Taşkent:
Okıtuvçi. Koşcanov, Metyakub.(2005). “Nege Men Aybekni Tanladım?”, Milletni Uygatgen Edib (Aybek
Tuğılgen Künining 100 Yıllıgıge). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Mamacanov, Salâhiddin.(1975). Uluğ Vatan
Uruşı Devride Özbek Edebiyatı, Taşkent. Mirzayev, Seydulla.(2005). XX Asr Özbek Edebiyatı, Taşkent: Yeŋi Asr Evlâdi Neşriyatı. 108
Milleti Uyandıran Edip: Aybek (Hayatı ve Eserleri)
Narmatov, Umarali.(2005a). “Ebediy Bediiyat”, Milletni Uygatgen Edib (Aybek Tuğılgen Küniniŋ 100
Yıllıgıge). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Narmatov, Umarali.(2005b). “Edib Huzurıda 19 Dakika”, Milletni
Uygatgen Edib (Aybek Tuğılgen Küniniŋ 100 Yıllıgige). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Saidnâsırova, Zarife.
(1994). Aybegim Meniŋ, Taşkent: Şark Neşriyatı. Şerefiddinov, Âzad.(1976). “Söz San’atige Fidâiy Sadâkat”,
İste’dâd Cilâlari, Taşkent: Gafur Gulam Neşriyatı. Şerefiddinov, Âzad.(1983). “Ülken San’atkâr, Âlicenab
İnsan”, Hayat Bilen Hemnefes. Taşkent: Yaş Gvardiya Neşriyatı. Şerefiddinov, Âzâd.(2005). “Milletni
Uygatgen Edib”, Milletni Uygatgen Edib (Aybek Tuğılgen Küniniŋ 100 Yıllıgıge). Taşkent: Üniversitet
Neşriyatı. Şermuhammedov, S., Mirzayev, S.(1987). Aybek ve Özbek Sovyet Edebiyatı, Taşkent: Özbekistan
SSR Fen Neşriyatı. Vâhidov, Erkin.(2005). “Bir Hatâniŋg Iztırabları”, Milletni Uygatgen Edib (Aybek Tuğılgen
Küniniŋ 100 Yıllıgıge). Taşkent: Üniversitet Neşriyatı. Yakubov, Hâmil.(1975a). Aybek, Taşkent: Özbekistan
Neşriyatı. Yakubov, Hâmil.(1975b). “San’atkârnıŋ Berhayatligi-Aybekniŋ 70 Yıllıgi”, Özbek Tili ve Edebiyatı,
1975/1, s. 3-6. Yaşın, K., Zâhidov, V.Y., Sultanov. İ.O., Sultanov, Y.S., Yakubov, H.İ., Mamacanov, S.(1971).
Özbek Sovyet Edebiyatı Tarihi-II, Taşkent. Yoldaşev. K., Narbayev, B., Tolametov, M. (2007). Özbek
Edebiyatı, Almatı: Mektep Neşriyatı.