TRABZON'DA PARA VAKIFLARI (1702-1732)

Vakıflar, Osmanlı Devleti’nde sosyo-iktisadi yönden toplumun yararına olan hizmetlerin düzenli ve sürekli olması adına önemli işlevler üstlenmişlerdir. Osmanlı toplum hayatında vakıflar, kamunun ulaşmadığı şehircilik, eğitim, kültür, dini hizmetler, sosyal hizmetler ve iskân gibi pek çok alan da hizmet götürerek önemli katkılar sunmuştur. Osmanlı vakıf müessesi içinde bir çeşit kredi ve finansman kurumu olan para vakıfları önemli bir yere sahiptir. Osmanlı arşiv belgelerinde vakf-ı nukud olarak ifade edilen para vakıfları XVI. yüzyılın ortalarında itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Para vakıfları Osmanlı vakıf tecrübesi ekseninde kendine özgü metotları ile Osmanlı Devleti’nde yaklaşık 400 yıl süre ile kendine önemli bir uygulama alanı bulmuştur. Para vakıfları sermayelerini belirli faiz oranları ile ihtiyacı olan kesimleri borç vererek gelir elde etmişlerdir. Para vakıfları Osmanlı Devleti’nde piyasanın ihtiyaç duyduğu finansmanı karşılamanın yanında toplumun ihtiyaç duyduğu hizmetlerin yürütülmesinde parasal destek sunmuştur. Para vakıfları elde ettikleri bu gelirler ile eğitim hizmetleri, maaş ödemeleri, vakıf eserlerinin tamiri, dini yapıların aydınlatılma işleri ve şehircilik hizmetlerinin yürütülmesine katkı sunmuştur. Bu çalışma, Trabzon şehrine ait şer’iye sicillerinden 1702-1732 yılları arasını ihtiva eden ve bu sicillerden seçilen vakfiye ve vakıf kayıtları esas alınarak hazırlanmıştır. Bu dönemde Trabzon’da para vakıflarının sosyo-iktisadi açıdan vakıf müessesi içerisinde nasıl bir rol oynadıkları irdelenmiştir. Dönemin para vakıfları Trabzon’da vakıf şehir ilişkisi bağlamında hangi alanlara katkı sunduğu görülmeye çalışılmıştır. Trabzon’da para vakfı kuran kesimlerin hangi sosyal sınıfa mensup olduğuna dair bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Yine Trabzon para vakıflarının nemalandırma yöntemleri ve kar oranları hakkında belgelere göre değerlendirmeler yapılmıştır. Bu süreçte Trabzon’da para vakıflarının şehrin sosyo-iktisadi hayatının hangi alanlarına destek oldukları tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Vakıf, Para Vakfı, Trabzon, Faiz, Şehir

Money Foundations in Trabzon (1702-1732)

PDF

___

Şer’iye Sicilleri-Trabzon Şer'iye Sicili (TŞS) TŞS1866, TŞS1867, TŞS1868, TŞS1870, TŞS1873, TŞS1875, TŞS1877, TŞS1882, TŞS1883, TŞS1895 Akgündüz, Ahmet. 1996. “İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi”. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı. Alkan, Mustafa. 2006. “Uşak Para Vakıfları (1890-1923)”. Belleten 70: 743-774. Atar, Abdulkadir. 2019. “Osmanlı Döneminde Safranbolu Para Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 52: 93-122. Barkan, Ömer Lütfi. Ayverdi, Ekrem Hakkı. 1970. “İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953/1546 Tarihli”. İstanbul: Baha Matbaası. Bilmen, Ömer Nasuhi. 2013. “Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmûsu”. C. 4. İstanbul:Özensar Neşriyat. Çam, Mevlüt. 2014. “Vakıf Müessesi ve Para Vakıfları. Lira – Bülten”. Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. Devellioğlu, Ferit. 2010. “Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat”. Ankara: Aydın Kitabevi.
Dumlu, Emrullah. 2015. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulemâsı Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar(Ebussuûd, İbn Kemal Çivizâde, Birgivî)”, İLTED 44: 303-337.
İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddin Muhâmmed b. Mükerrem b. Ali El-Ensâri. “Lisânü’l-Arâb”. C. 6.Kahire: Dârü’l-Meârif.
Köprülü, M. Fuat. 2005. “İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi”, Ankara: Akçağ Yayınları.
Kurt, İsmail. 2015. “Para Vakıfları –Nazariyat ve Tatbikat”, İstanbul: Ensar Neşriyat.
Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhâmmed b. Habîb. 1994. “El-Hâvi’l-Kebîr”, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye. Ömer Hilmi Efendi. 1977. “İthaf-ül Ahlâf fî Ahkam-il Evkâf”. Ankara: İkbal Matbaacılık.
Özcan, Tahsin. 1998. “Para Vakıfları ile İlgili Önemli Bir Belge”. İLAM Araştırma Dergisi. 3, 2: 107-112.
Özcan, Tahsin. 2003 “Osmanlı Para Vakıfları-Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özcan, Tahsin. 1999 “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları”. İslam Araştırmaları Dergisi. 3, 125-155 Pakalın, Mehmet Zeki. 1993. “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü”. C. 3. İstanbul: MEB Yayınları. Şeyhülislam Ebussuûd Efendi. 2013. “Ma’rûzât”. Haz. Behlül Düzenli. İstanbul: Klasik Yayınları.
Şimşek, Mehmet. 1986. “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerine Münâkaşalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27, 1: 207-220.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988. “Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları 1”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yediyıldız, Bahaeddin. 2012. “Vakıf”, C. 42. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.