Deyimlerden Hareketle Petroglifler Çözümlenebilir Mi?: Teke Petrogliflerinde Kuyruk Tipleri ve Anlamları Üzerine

Petroglifler, günümüzde geleneksel usulde çizeri ve okuyucusu olmayan ölü bir kültürdür. Artık kayalara petroglif çizen kimse kalmadığı gibi kayalara asırlar önce çizilmiş petroglifleri geleneksel şekilde anlamlandıran birileri de kalmamıştır. Bu durumun modern petroglif araştırmacılarının önünü tıkadığı bir gerçektir. Petroglifleri anlamlandırmaya çalışan araştırmacıların çoğu kez betimsel bir yaklaşımla, resimlerdeki görselleri görmeyen birisine anlatır gibi anlattıkları görülmektedir. Bu makalede, petrogliflerin anlam çözümlenmesinde yaşanan yöntem sorununa çare aranmış; bir başka ezelî kültür olan deyimlerden hareketle petrogliflerin çözümlenebileceği üzerine durulmuş ve buradan hareketle bir yöntem modeli sunulmuştur. Sunulan bu yöntemle, Türklerin tarihî yurtlarında görülen teke figürlü tamgalarda karşımıza çıkan kuyruk tipleri, özellikle kağan yazıtlarında uzun ve dik kuyruğun anlamı üzerinde durulmuştur. Bu yapılırken Türk dilini temsil eden üç farklı lehçe grubundan üç ayrı lehçe seçilmiş ve bu lehçelere ait deyimlerde geçen “kuyruk” sözcüğünün sembolik anlamı analiz edilmiştir. Bu inceleme sonucunda, her üç lehçenin deyimlerinde, dolayısıyla Türkçenin uzak derinliklerinde, “kuyruk” sözcüğünün birbiriyle ilişkili olan ‘şeref, haysiyet’ ve ‘güç, erk, kudret’ kavramını ifade ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuç, Orhun Yazıtları’nda, kağan tamgalarında abartılı bir biçimde karşımıza çıkan uzun ve dik kuyruklu teke tamgasıyla birlikte düşünülmüş ve gelinen noktada söz konusu tamganın, temsil ettiği kağan ve kağan sülalesinin yüksek şeref ve kudretini sembolize ettiğine hükmedilmiştir. İncelemenin ortaya çıkardığı sonuçlardan biri de, teke figürlü tamgaların çiziminde, o devirde toplumsal bir kuralın varlığına işaret ettiği yönündedir. Buna göre çizilen temga, temsil ettiği kişinin toplum içindeki statüsüne uygun olmak zorundadır. Bu çerçevede uzun ve dik kuyruk, o devirde ancak kağan ve hanedanı temsil için çizilebilirdi.

Is it Possible to Analyze Petroglyph Moving from Idioms? The Meaning of Tail Types in Tamga Shaped Mountain Goat Figures

Petroglyphs are important language of communication of history without illustrators and readers. In this article, the possibility of analyzing petroglyph based on idioms emphasizes and a research method model is presented. Tail types encountered in tamgha shaped mountain goat figures were investigated by using “The Method of Petroglyph Analysis based on Idioms”. The results of analysis on selected idioms from three dialect groups of Turkish language showed that ‘tail’ refers ‘honor’ and ‘power’. Accordingly, the long and upright tailed mountain goat tamgha is the symbol of honor and power of khan. Another conclusion is the limiting rule in drawing these figures. Accordingly, the tamghas drawn must correspond to the social status of the person it represents. So the long upright tail could be drawn to represent the khan and the dynasty. All of these conclusions points out the importance of petroglyphs, as a visual material, in the social communication process.

Keywords:

Petroglyph, Mountain goat figure, Tail, Idioms, Communication The language of historical cultures,

PDF

___

Alok, E., 1998. Anadolu’da Kayaüstü Resimler. İstanbul: Akbank Yayınları.
Alyılmaz, C., 2016. Gobu”stan’ın Gizemi (Kıpçaklar”a Giden Yol). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
Alyılmaz, c., 2005. Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara.
Demir, N., 2010. Kaya Üstü Resim (Rock Art) Olarak Dağ Keçisi/Elik ve Tarihî Altyapısı. ZfWT (Zeitschrift für die Welt der Türken), 2(2), 5-23.
Caferzade İ., 1999. Kubistan, Kayaüstü Resimler. Baku. 7- 15.
Esin E., 2006. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Francfort, H. P., 2001. The Study of the Petroglypsh of Central Asia: The State of the Rock Art. Petroglyps of Central Asia, Ed. Kadicha Tashbayeva, Bishkek, 5-7.
Grach, A. D., [Грач, А. Д.] 1973. Вопросы датировки и семантики древнетюркских тамгаобразных изображений горного козла. Тюркологический сборник 1972, Москва: Наука, 316-333.
Hemdulla, R., 1984. Uygur Tiliniŋ İzahlik Frazeologiyilik Sözlügi. Şincaŋ: Halk Neşriyati.
Khujanazarov, M., 2001. Petroglyps of Uzbekistan’, Petroglyps of Central Asia. Ed. Kadicha Tashbayeva, Bishkek, 80-121.
Kubaryev, V. D., ve Matochkin, E. P., [Кубарев В. Д., Маточкин Е. П] 1992. Петроглифы Алтая, Новосибирск: РАН.
Marikovskiy, P. İ., [Мариковский П. И.] 1999. Камни рассказывают. Алматы: Средо.
Martinov, A., 2013. Altay Kaya Resimleri. Atatürk Kültür Merkezi, Ankara.
Mert, O., 2007. Dili Vadisi’nde Petroglif ve Damgalar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34: 233-254.
Novgorodova, E. A., [Новгородова Э. А.] 1984. Мир петроглифов Монголий. Москва: Наука.
Okladnikov, A. P., [Окладников А. П.] 1981. Петроглифы Монголий. Ленинград: Наука.
Osmanova, C., Konkobayev, K., Caparov, Sh., [Османова Ж., Конкобаев К., Жапаров Ш.] 2001. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү. Бишкек: КТМУ.
Parlatır, İ., 2008. Atasözleri ve Deyimler II –Deyimler. Haz. İsmail Parlatır, Ankara.
Radlov, V. V., [Радлов В. В.] 1892. Атласъ древностей Монголiи типографiя императорской академiи наукъ. СанктПетербург: edition 1995 Ankara Baskısı. TİKA.
Somuncuoğlu, S., 2012. Damgaların GöçüKurgan/Ankara Güdül Kaya Resimleri (The Migration of Tamga/Stamps-Kurgan Ankara Güdül Rock Engravings). İstanbul.
Samashyev, Z., 2001. Petroglyphs of Kazakhstan. Petroglyps of Central Asia, Ed. Kadicha Tashbayeva, Bishkek, 151-220.
Şahin, İ., 2012. İçel/Gülnar’da Eski Türklere Ait Yeni Tespit Edilmiş Epigrafik Belgeler: Tanıtımı ve Ön Değerlendirmesi. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), 31: 275-300.
Tashbayeva, K., 2001. Petroflyps of Kyrgyzstan. Petroglyps of Central Asia Ed. K. Tashbayeva, Bishkek, 9-79.
Yurtbaşı, M., 1996. Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü. Özdemir Yayıncılık, İstanbul.