XVI. yy. dan cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Türk-İran sınır sorunları ve çözümü

Türkiye-İran sınırı ile ilgili olarak toplumdaki genel kanı, 1639 Kasr-ı Şirin Anlaşması’ndan sonra iki ülke arasında önemli sorunların yaşanmadığı, dolayısıyla herhangi bir sıcak çatışma meydana gelmediği ve sınırların bu tarihten günümüze kadar değişmeden kaldığı şeklindedir. Halbuki Batı’daki mücadeleler kadar olmasa da 1639’dan sonra da Osmanlı ile İran arasında irili ufaklı çekişme ve çatışmalar yaşanmış ve bu durum da sınır konusunda uzun süren anlaşmazlıkları beraberinde getirmiştir. Bu makalede, XVI. yy. dan yakın döneme kadar gelen çatışmalar ve sınır sorunları ele alınarak, yukarıda belirtilen genel kanının değiştirilmesine katkı yapılmaya çalışılmaktadır.

The public opinion in relation to Turkey-Iran border is that the two countries did not experience any major problems after the Kasr-i Sirin Treaty of 1639, so no serious military conflicts occurred between them; and borders remain unchanged from that date until today. In fact, after 1639 in small or large scales conflicts and clashes were experienced between the Ottomans and Iran even if they were not as serious as those in the Western world. This article will try to contribute to the efforts to change the above mentioned public opinion by dealing with the conflicts and border disputes from the XVI. century until recent times.

PDF

___

BCA, Tarih:03/09/1929, Dosya:9236, Fon Kodu:30..10.0.0, Yer No: 112.753..14. (Ağrı Dağı eşkıyası hakkında Bayezit vilayetinden alınan şifre.)
BCA, Tarih:30/04/1936, Dosya:4530, Fon Kodu:30..18.01.02, Yer No: 64.36..15. (İranlılar’la huduttaki Mazbişo mıntıkasından doğan ihtilaf hakkında.)
Resmi ve Süreli Yayınlar
TBMM Zabıt Ceridesi
Milliyet
Cumhuriyet
Vakit
Hakimiyet-i Milliye
İnceleme Yapıtlar (Kitaplar ve Makaleler)
Abbaslı, Mirza, “Safevilerin Kökenine Dair”, Belleten, C:XL, (Nisan 1976), S:158’den ayrıbasım, TTK Basımevi, Ankara, 1976, s. 299-300.
Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, İstanbul, 1312/1894, C.II.
Aykun, İbrahim, Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Anlaşması, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum, 1995.
Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, 1309/1892, C.II
Çay, Abdulhaluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara, 1994.
Çetinsaya, Gökhan, “Milli Mücadele'den Cumhuriyet'e Türk-İran İlişkileri 1919- 1925”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 48, Cilt: XVI, (Kasım 2000), s. 769-796.
“Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri 1926-1938”, Avrasya Dosyası, 5/3, (Sonbahar 1999), s.148-175.
Efendizade, Oktay, Safevi Devleti’nin Kuruluşunda Azeri Türklerinin Rolüne Dair, XI.Türk Tarih Kongresi’nden ayrıbasım, TTK Yayınevi, Ankara, 1994, s. 813-820.
Erim, Nihat, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuzeydoğu ve Doğu Sınırları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Yıl:1952, C.9, S.1-2, s.1-26.
Eser, Alâattin, “Bir Hudûdun Anatomisi: Seyahatname-i Hudûd”, Tarih ve Toplum, (Mart 1988), C:9, S:51, s.57-61 Genekurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992.
Gerede, Hüsrev, Siyasi Hatıralarım I – İran, Vakit Basımevi, İstanbul 1952.
Hammer, Joseph V., Osmanlı Tarihi, C.II, II.Baskı, İstanbul, 2005.
HİNZ Walter, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi, TTK Yay. Ankara, 1992.
Hoca Saadettin, Tacü’t Tevarih, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara, 1979, C.II
İlseven Ragıp, Türk-İran Hudut İhtilafının Tarihçesi, Dışişleri Bakanlığı Basımevi, Ankara, 1935.
Kevserani Vecih , Osmanlı ve Safevilerde Din – Devlet İlişkisi, Denge Yay., İstanbul 1992.
Koloğlu Orhan, “Osmanlı’nın İran İlişkileri”, Popüler Tarih, S.57, (Mayıs 2005) s.71-73.
Küçük Cevdet, “İran-Irak Hududunu Belirleyen 1913 Tarihli İstanbul Protokolü”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan), İstanbul, 1981, s.243-268.
Mehmed Hurşid Paşa, Seyâhatnâme-i Hudûd, Simurg Yay., İstanbul, 1997
Mustafa Nuri Paşa, Netayic Ül-Vukuat – Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, TTK yay., Çev: Neşet ÇAĞATAY, Ankara, 1992.
Metin Barış, Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara, 2007. Muahedat Mecmuası, TTK yay., Ankara, 2008, C.II-III.
Mumcu Uğur, Kürt-İslam Ayaklanması (1919-1925), Tekin Yayınları, Ankara, 1995.
Nadi Yunus, “Komşumuz İran”, Cumhuriyet, ( 10 Ağustos 1920).
Ocak Ahmet Yaşar, “Osmanlı Kaynaklarında ve ModernTürk Tarihçiliğinde Osmanlı-Safevî Münasebetleri (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, Belleten, C:LXVI, (Ağustos 2002), S:246’dan ayrıbasım, TTK Basımevi, Ankara, 2003, s.503- 516
Saruhan Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü IV: Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına, TTK yay., Ankara, 1996.
Sonyel Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, TTK yay., Ankara, 1995.
Sümer Faruk, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkleri’nin Rolü, TTK Basımevi, Ankara, 1992.
Şimşir Bilal, Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1996.
Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar, Gnkur.Harp Tarihi Başkanlığı yay.,Ank., 1972.
Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK yay., Ankara, 1983, C.II-III