ral Communication. MÖ IV. Binyıl Başlarından MÖ III. Binyıl Sonuna Kadar Doğu Anadolu’nun Doğusu: Van, Ağrı, Iğdır- İç Dinamikler, Dış Paydaşlar

Doğu Anadolu Bölgesi’nin doğu yarısında değerlendirmeye aldığımız Ağrı ve Iğdır’ın dip tarihi son yıllarda yapılan çalışmalarla MÖ V. binyılın ortalarına kadar çekilmiştir. Bu kronoloji Van Gölü havzasında MÖ VI. binyıl ortalarına kadar çekilebilir. Prehistorik dönemlerde Güney Kafkasya’nın dağlık alanlarında bulunan bazı yerleşimler MÖ VII. binyılda yaşam bulmuşken Doğu Anadolu’nun doğu yarısındaki yerleşimlerin çok daha geç evrede yaşam bulduğunu söylemek bu açıdan oldukça zordur. En azından MÖ IV. binyıldan MÖ III. binyıla kadar geçen süreçte Van, Ağrı ve Iğdır illerinin Kuzey Suriye, Kuzey Mezopotamya, Kuzeybatı İran, Orta Anadolu ve Güney Akdeniz ile iletişim halinde olması daha erken evrede de benzer bir durumun yaşanmış olabileceğine işarettir. Türkiye’nin doğu sınırını kuzey-güney yönlü olarak belirleyen üç ilin en erken ortak kronolojisi MÖ IV. binyıla kadar çekilebildiği için makaleye bu noktada başlanmıştır. Bu binyılı tanımlayan en belirgin kanıt devetüyü parlak saman yüzlü kaplar, el yapımı koyu gri renk kaplardır. Sonraki binyılın kültürü Kura-Aras ise pişmiş toprak eserleri, mimarisi, sosyo-ekonomik yapısı, inanç ve kült yapıları, ölü gömme gelenekleri, madencilik ve metalürjideki gelişmişlikleriyle çok bileşenli gelişkin bir özellik sergiler. Bu çalışmamda Ağrı merkeze alınarak kuzeyde Iğdır, güneyde Van coğrafyaları boyunca yaşam bulan ortak iki kültürün izleri sürülmüştür. Bu kültürlerin güçlü varlığı, Güney Kafkasya ve Kuzeybatı İran boyunca uzanan üç ilde de tespit edilmiş olması daha erken süreci de ortak yaşamış olabileceklerine işarettir.

The East of East Anatolia from the Beginning of the 4th Millennium BC to the End of the 3rd Millennium BC: Van, Ağrı, Iğdır - Internal Dynamics, External Stakeholders

The ground date of Ağrı and Iğdır, which we have assessed in the east half ofthe Eastern Anatolia Region, has been drawn back to the middle of the 5th millennium BC bymeans of recent studies conducted. This chronology can be drawn back to the middle of the6th millennium BC in the Van Lake basin. As some settlements located in the mountainousareas of the South Caucasus during the prehistoric periods came to life in the 7th millenniumBC, it is quite difficult in this respect to say that the settlements in the east half of EastAnatolia came to life in a much later phase. The fact that Van, Ağrı and Iğdır provinces werein communication with North Syria, North Mesopotamia, Northwest Iran, Central Anatoliaand South Mediterranean during the period from at least the 4th millennium BC to the 3rdmillennium BC indicate that a similar situation might have been encountered in the earlierphase. Since the earliest common chronology of the three provinces determining Turkey'seastern border in north-south direction can be drawn back to the 4th millennium BC, thearticle is initiated at this point. The most distinct evidence defining this millennium isbuff/light brown, glossy, chaff-faced ware and handmade dark gray pottery. On the otherhand, the culture of the next millennium, Kura-Araxes, shows a multi-component, advancedcharacter with its terra-cotta artifacts, architecture, socio-economic structure, belief and cultstructures, burial customs, level of development in mining and metallurgy. In this study, thetraces of two common cultures that lived throughout the geographies of Iğdır in the north andVan in the south have been traced by taking Ağrı to the center. The strong presence of thesecultures and the fact that they have been identified in three provinces throughout SouthCaucasus and Northwest Iran indicate that they might have experienced the earlier period incommon as well.

PDF

___

Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Albrigth, W. F. (1924-1925). “The Jordan Valley in the Bronze Age”, The Annual of the American Schools of Oriental Research, Vol. 6, The American Schools of Oriental Research, 13-74.
Arınç, K. (2011). Doğal, İktisadi, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri, Eser Ofset Matbaacılık, Erzurum.
Arsebük, G. (1979). “Altınova’da (Elazığ), Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü ÇanakÇömlek Arasındaki İlişkiler” Türk Tarih Kongresi 8, 81-92.
Atalay, İ. (2011). Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Meta Basım Matbaacılık, İzmir, 2011.
Atalay, İ. and Mortan, K. (2007). Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İnkılâp Yayınevi, İstanbul.
Bahşaliyev, V. (1997). The Archaeology of Nakhichevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Başaran, C., Keleş, V. and Geissler, R. (2008). “Mount Ararat Archaeological Survey”, Bible and Spade vol. 21, No. 3, 70-96.
Bilgi, Ö. (1981). "Köşkerbaba (Göçkerbaba) Höyük 1979 Yılı Kazıları Sonuçları", II. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 113-119.
Burney, C. A. (1958). “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies, 8, 157–209.
Burney, C. A. and Lang, M. (1971). The Peoples of the Hills Ancient Ararat & Caucasus. London: Weidenfeld & Nicolson.
Ceylan, A. (2004). Doğubayazıt’ın Eskiçağ Tarihine Bir Bakış (İlk Tunç Çağından Demir Çağına), Güneşin Doğduğu Yer Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul, 41-51
Çetin, Y. (2012). Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri ile Ağrı, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları No: 008, Ağrı.
Çilingiroğlu, A. (1987). “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları 1985”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 81-94.
Darga, M. (1987). “Şemsiyetepe Kazıları 1985 Sezonu Sonuçları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 157-172.
Erzen, A. (1986). Doğu Anadolu ve Urartular. TTK 2, TTK Basımevi, Ankara.
Esin, U. (1974). “Tepecik Kazısı 1971”, Keban Projesi 1971 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 109-135.
Esin, U. (1979). “Tepecik Kazısı 1973”, Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,79-114.
Esin, U. and Arsebük, G. (1974). “Tülintepe Kazısı 1971”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 138-159.
Esin, U. and Harmankaya S. (1987). 1985 Değirmentepe (Malatya İmamlı Köyü) Kurtarma Kazısı, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 95- 138.
Esin, U. and Harmankaya S. (1988). Değirmentepe (Malatya) Kurtarma Kazısı 1986, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 79-126.
Frangipane, M. Balossi Restelli F. and Çalışkan Akgül, H. (2014). “Arslantepe 2011- 2012 Yılı Kazı Sonuçları: İlk Tunç Çağı I’in Yeni Buluntuları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Muğla, 456-469.
French, D. (1972). “Aşvan Kazıları, 1970”, Keban Projesi 1970 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri. 1, No. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 45-62.
Gülçur, S. (1988). Die Chalkolithische Keramik von Norşuntepe (Elazığ, Südosttürkei), Eberhard-Karls Universitit, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Tübingen.
Harper, R.P. (1970). “1968 Pağnik Öreni, Kaşpınar Kazısı Ön Raporu”, Keban Projesi 1968 Yaz Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri.1- Yayın: I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 131- 138.
Hauptmann, H. (1979). “Kalkolitik Çağ’dan İlk Tunç Çağı’nın Bitimine Kadar Norşuntepe’de Yerleşmenin Gelişimi”, TT Kong. VIII/1, Ankara, 55-63.
Işık, K. (2008). Patnos ve Çevresinde Erken ve Orta Demir Çağ Yerleşim Dokusu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.
Işıklı, M. (2005). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur ve Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Değerlendirilmesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
Işıklı, M. (2009a). “M.Ö. III. Binyılda Ağrı Dağı Civarı”, II. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, Edt. Oktay Belli, Ağrı Valiliği Kültür Yayınları Nr. 9, İstanbul, 52-57.
Işıklı, M. (2009b). “Erken Transkafkasya Kültürü'nde Din ve Dini Aktiviteler ile Kült Objelerine Yönelik Genel Bir Değerlendirme”, Prof. Dr. Altın Çilingiroğlu'na Armağan, İstanbul, 333-352.
Işıklı, M. (2011). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Karaca, Ö. (1983). “Pirot Höyük 1981 Kazıları”, IV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Hacettepe Sosyal ve İdari Bilimleri Döner Sermaye İşletmesi Tesisleri Basımevi, Ankara, 69-82.
Kelly-Buccellati, M. (1974). The Early Trans-Caucasian Culture: Geographical and Chronological Interaction, Phd Dissertation, University of Chicago, Chicago.
Kelly-Buccellati, M. (1978). The Early Bronze Age Pottery, Korucutepe, M. V. Loon (Ed.), North Holland Publishing Company, Amsterdam.
Kiguradze, T. and Sagona, A. (2003). “On the Origins of the Kura-Araks Cultural Complex”, A. Smith, K. Rubinson (Ed.). Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, 38–94.
Kocaman, S., Kaya, F. and Korkusuz, T. (2015). “Ağrı İlinin İdari Coğrafya Analizi”, Coğrafya’ya Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Hayati Doğanay, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara, 599-620.
Koday, S. (2005). Doğu Anadolu Bölgesinde Hayvancılık, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 949, Ankara.
Konyar, E. (2004). “Demir Çağında Doğubeyazıt ve Çevresi”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubeyazıt Sempozyumu, Çekül Vakfı, İstanbul, 51-72.
Konyar, E., Ayman, İ., Avcı, C., Yiğitpaşa, D., Genç, B. and Akgün, R.G., (2013). “Van Kalesi Höyüğü 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri, Ankara, 127-136.
Korkusuz, T. and Sevindi, C. “Coğrafi Çevrenin Ekonomik Gelişme Üzerindeki Etkilerine Tipik Bir Örnek: Hamur (Ağrı)”, UNIDAP International Regional Development Conference, 2017, 226-239.
Koşay, H.Z. (1943). “Karaz Sondajı”, III. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Ankara 1943, 165-169.
Koşay, H. Z. (1970). “Pulur (Sakyol) Kazısı 1968 Ön Raporu”, 1968 Yaz Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri 1, Yayın:1, Ankara 1970, 139- 146.
Koşay, H.Z. (1976). Keban Projesi, Pulur Kazısı 1968-1970, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları Seri. III, No. 1, Ankara.
Koşay, H.Z. and Turfan, K. (1959). “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten, 23, 349–413.
Kozbe, G. (1987). Van-Dilkaya Höyüğü 1984-1986 Kazı Dönemlerinde Ele Geçen Erken Transkafkasya Çanak Çömleği, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Kozbe, G. (1990). “Van-Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Keramiği”, VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 533-554.
Kozbe, G. (1995). “Muş Ovası Yüzey Araştırmalarında Ele Geçen Erken Transkafkasya Çanak Çömleği Işığında Bölgenin Erken Tunç Çağı'nın Yeniden Değerlendirilmesi”, Arkeoloji Dergisi III, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 35-50.
Kozbe, G. (2004). “Activity Areas and Social Organisation Within Early TransCaucasian Houses at Karagündüz Höyük, Van”, A View from the Highlands Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Ancient Near Eastern Studies, Supplement 12, Peeters, 35-45.
Kökten, K. (1943). “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten, 7, 601- 613.
Kökten, K. (1947). “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten Cilt. XI, Sayı. 43, 431-472.
Kökten, K. (1971). “Keban Baraj Gölü Alanında Taş Devri Araştırmaları 1969”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 13- 21.
Kökten, K. (1976). “Keban Baraj Gölü Alanında Taş Devri Araştırmaları 1972”, Keban Projesi 1972 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1-8.
Kuftin, B. A. (1941). Arkheologicheskie Raskopki v Trialeti /Archaeological Excavations at Trialeti. Izdatelstvo Akademii Nauk Gruzinskoi SSR, In Russian with Georgian and English Summaries, Tbilisi.
Kuftin, B. A. (1943). “An Urartian "Columbarium" on the Slopes of Ararat and the Copper Age of the Kuro-Araxes Basin”, Urartskij " Kolumbarij " u Podosvy Ararata i Kuro-Araksskij Eneolit Vestnik Gosudarstvennogo Muzeja Gruzii 13b, 92-123.
Kuftin, B. A. and Field, H. (1946). “Prehistoric Cultural Sequence in Transcaucasia”, Southwestern Journal of Anthropology 2/3, 340-360.
Kushnareva, K. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. The University Museum, University of Pennsylvania, Philadelphia.
Marro, C. and Özfırat, A. (2003). "Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. First Preliminary Report: The Ağrı Dağ (Mount Ararat) Region", Anatolia Antiqua XI, 385-422.
Marro, C. and Özfırat, A. (2004). "Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. Second Preliminary Report: The Erciş Region", Anatolia Antiqua XII, 227-265.
Marro, C. and Özfırat, A. (2005). "Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. Third Preliminary Report: Doğubeyazıt and the Eastern Shore of Lake Van", Anatolia Antiqua XIII, 319-356.
Mellink, M.J. (1967). “Archaeology in Asia Minor”, American Journal of Archaeology 71/2, 155-174.
Özdoğan, M., (1977). Aşağı Fırat Havzası 1977 Yüzey Araştırmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları, Seri I, No. 2, Tek Ofset, İstanbul.
Özfırat, A. (2004). “Ağrı Dağı Arkeolojik Yüzey Araştırması”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubeyazıt Sempozyumu, Çekül Vakfı, İstanbul, 91-102.
Özfırat, A. (2006). “Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. Fifth Preliminary Report. Van Lake and Mt. Ağrı Region”, Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici Vol. XLVIII, Roma, 177-207.
Özfırat, A. (2007a). “A Survey of Pre-Classical Sites in Eastern Turkey. Fourth Preliminary Report: The Eastern Shore of Lake Van”, Ancient Near Eastern Studies Vol. XLIV, Peeters Louvain, 113-140.
Özfırat, A. (2007b). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2005”, 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara, 143-157.
Özfırat, A. (2008). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2006”, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, Ankara, 197-220.
Özfırat, A. (2009a). “Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. Sixth Preliminary Report: Lake Van Basin and Mt. Ağrı Region”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan (Amit), Band 41, 211-232.
Özfırat, A. (2009b). “Excavation of the Bozkurt Kurgan Cemetery, 2007: First Preliminary Report”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan (Amit), Band 41, 233-247.
Özfırat, A. (2009c). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2007”, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara, 345-366.
Özfırat, A. (2010a). “Archaeological Investigations in the Mt. Ağrı Region: Bronze and Iron Ages”, Proceedings of the 6th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Vol. 2, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
Özfırat, A. (2010b). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2008”, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti., Ankara, 223-238.
Özfırat, A. (2012a). “Earlier Settlements of Bozkurt Cemetery: from Chalcolithic to Middle Bronze Age”, Azerbaycan’ın Erken Ekincilik Dövrü Abideleri, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Arxeologiya ve Etnoqrafiya İnstitutu, Bakü.
Özfırat, A. (2012b). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2010”, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti., Ankara, 155-171.
Özfırat, A. (2013). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2011”, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri, Çorum, 2013, 293- 302.
Özfırat, A. (2015). “Ağrı Dağı-Bozkurt Son Tunç-Erken Demir Çağ Kalesi”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II, Edt. Mehmet Işıklı ve Birol Can, Cambridge Scholars Publishing, 158-170.
Özfırat, A. and Marro, C. (2004). “2002 Yılı Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 15-32.
Özfırat, A. and Marro, C. (2008). “2004 Yılı Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Sayı. 7, İ. Aygül Ofset Matbaacılık San. Ltd. Şti. Ankara, 1-20.
Parker, B. J. (2012). “In the Shadow of Ararat: Preliminary Results from Intensive Surveys in Naxçivan, Azerbaijan,” in 7ICAANE Proceedings of the 7th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East 12-16 April 2010, The British Museum and UCL, London, 99-117.
Parker, B.J., Ristvet, L., Baxşeliyev, V., Aşurov, S. and Headman, A. (2011). “In the Shadow of Ararat. Intensive Surveys in the Araxes River Region, Naxçivan, Azerbaijan”, Anatolica XXXVII, 187-205.
Parlıtı, U. (2011). Mezopotamya’da Halaf Seramikleri ve Önasya’da Yayılım Alanlarının İncelenmesi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana.
Parlıtı, U. (2019). MÖ III. Binyıl Doğu Anadolu Bölgesi’nin Ölü Gömme Gelenekleri ve Mezar Tipleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Ana Bilim Dalı, Yayımlamamış Doktora Tezi, Erzurum.
Rothman, M.S. and Kozbe, G. (1997). “Muş in the Early Bronze Age”, Anatolian Studies, Vol. 47, British Institute at Ankara, Ankara, 105-126.
Russell, H. F. (1980). Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, Based on a Survey by Charles Burney of Sites along Euphrates and araund Lake Van, BAR International Series 85.
Sagona, A. (1984). The Caucasian Region in the Early Bronze Age, 3 vols. Oxford: BAR International Series 214, John and Erica Hedges/Archaeopress.
Sagona, A. (1994). “Büyüktepe Höyük 1992”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 229-234.
Sagona, A., Erkmen, M. and Sagona, C. (1998). “Excavations at Sos Höyük 1996”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 245-250.
Serdaroğlu, Ü. (1971). “Ağın ve Kalaycılık Kazıları 1969”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I-No: 2, Ankara, 24-26.
Serdaroğlu, Ü. (1977). Aşağı Fırat Havzasında Araştırmalar 1975, ODTÜ Aşağı Fırat Projesi Yayınları Seri I, No. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Sevin, V. (2004). “Pastoral Tribes and Early Settlements of the Van Region, Eastern Anatolia”, Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, A View from the Highlands Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Edt. Antonio Sagona, Peeters, 179-203.
Sevin, V. and Kavaklı, E. (1996). “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 337-362.
Sevin, V., Özfırat, A. and Kavaklı, E. (2000a). “Van-Karagündüz Höyüğü kazıları (1997 Yılı Çalışmaları)”, Belleten, LXIII(238), 847-881.
Sevin, V., Özfırat A. and Kavaklı, E. (2000b). “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 409-420.
Şahin, C., Doğanay, H. and Özcan, N.A. (2005). Türkiye Coğrafyası (Fiziki-BeşeriEkonomik-Jeopolitik), Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
Takaisvili, E.S. (1913). “O Sachherskom Kurgane Shorapanskogo Uezda1, Izvestiya Kavkazskogo Otdeleniya Moskovskogo Arkheologicheskogo Obshchestva 3/1, Tbilisi, 167-172.
Takaoğlu, T. (2000). “Hearth Structures in the Religious Pattern of Early Bronze Age, Northeast Anatolia”, Anatolian Studies, 50, 11-16.
Tiryaki, S. (2018). “Başlangıçtan Orta Demir Çağı’na Kadar Dağlık Doğu Anadolu”, TOD, Tarih Okulu Dergisi, Yıl. 11, Sayı. XXXVII, 621-661.
Uçankuş, H.T. (2000). Bir İnsan ve Uygarlık Bilimi Arkeoloji, Tarih Öncesinden Perslere Kadar, Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara.
Ulaçam, A. (1996). “Eski Erciş Kalesi ve Çelebibağı Selçuklu Mezarlığı Kazısı 1994”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt. 2, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1996, 429-452.
Uzunoğlu, E. (1987). “Malatya-İmamoğlu Höyüğünde 1985 Yılı Kazı Çalışmaları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 213- 230.
Yakar, J. (1985). The Later Prehistory of Anatolia-the Late Chalcolithic and Early Bronze Age, Cilt:2, Part I, Oxford.
Yalçın, F. and Sevindi, C. (2018). “Erzurum’un Tarih Öncesi Kır Yerleşmelerine Bir Örnek: Ortabahçe (Cinis) Köyü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22(4), Aralık 2018, 2575-2601.
Yaylalı, S. (2007). “Doğu Anadolu Erken Tunç Kültürü”, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Armağanı, Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları,
Hazırlayanlar: Birol CAN ve Mehmet IŞIKLI, İstanbul: Zero Prod. Ltd, 165-188.