Birinci Dünya Harbi Sonunda İstanbul’da Kömür Kıtlığı Ve Buna Bağlı Sıkıntılara Çözüm Arayışları
Birinci Dünya Harbi Osmanlı Devleti’nin sonunu hazırlarken Osmanlı toplumunu da
büyük bir ekonomik yıkımla karşı karşıya bırakmıştır. Harp yıllarında olduğu gibi Mütareke
döneminde de İstanbul halkının sıkıntılarının başında iaşe, ısınma, aydınlatma ve ulaşım gibi
hayatın idamesi için en zaruri ihtiyaçların karşılanması gerekmekteydi. 1918 yılı Ekim ayı sonlarında İstanbul halkı açlıkla yüz yüze gelmişti. Özellikle ekmek sıkıntısı had safhaya ulaşmıştı.
İşlerin girift bir hâl aldığı bu döngüde kömür buhranı da ayrı bir sorun teşkil ediyordu. Mütareke
döneminin başında kömür buhranı öyle bir dereceye gelmişti ki; vapur, tren, değirmen, fabrika, elektrik aydınlatması gibi kömüre ihtiyaç duyan her şey durma noktasına dayanmıştı. Bu
durum kömür kaçakçılığını beraberinde getirdiğinden hükûmet, Sarıyer’de bir kömür Kontrol
Memurluğu kurarak Karadeniz’e açılan veya İstanbul’a gelen nakliye vasıtalarında kömür kontrolü yapmaya başlamış, kömür yüklü kayıkların Boğaziçi’nde dolaşmasını yasaklamıştı. Kömür
buhranı nedeniyle Haliç Vapurları bilet ücretlerini yüzde yüz artırmıştı. Özellikle 1918 yılı Ekim
ayı sonlarından itibaren İstanbul’da başta zahire ve kömür kıtlığına bağlı olarak hayatın pek
çok alanında yaşanan mağduriyet 1919 yılı ortalarına kadar devam etmiştir. Bu süreçte iktidara
gelen hükûmetlerin aldığı tedbirler neticesinde fabrikaların, tramvayların ve vapurların yeniden
düzenli olarak çalışmaya başlamasıyla İstanbul’da gündelik hayat normal seyrine dönmeye başlamıştır. Bu çalışma, Harbin sona erdiği günlerde ve istila altındaki ilk aylarda İstanbul’da kömür,
iaşe, ulaşım ve aydınlatma gibi ihtiyaçların kıtlığı ile bu ihtiyaçların temini noktasında devletin
çözüm arayışlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Birinci Dünya Harbi, Kömür, İaşe, Ulaşım, Elektrik
Oal Shortage in Istanbul At The End Of The World War I And The Search For Solutıons For Related Problems
While The First World War was preparing the end of the Ottoman Empire, it also caused
the Ottoman society to face with major economic destruction. The major troubles of the people
in Istanbul were the most essential requirements for the survival such as food, heating, lighting
and transportation in also Armistice Period, as in the years of War. In late October 1918, inhabitants in Istanbul faced with hunger. Especially bread shortages had reached a peak. Coal crisis
also posed another problem in this cycle in which everything was in an intricate situation. Coal
crisis had come to such a degree at the beginning of the Armistice period that; everything in need
of coal such as ferry, train, mills, factories, electric lighting came to almost at a standstill. As
this case brought the coal smuggling with it, the government established a Coil Control Office
in Sarıyer, began to coal control in transportation vehicles sailing to the Black Sea or coming to
Istanbul, and banned boats loaded with coal to cruise in the Bosphorus. the Halic Ferries had
increased the fares one hundred percent due to the coal crisis. Istanbul had experienced great
suffering in many areas of life depending on first grain and coal shortages since the end of the
War until the middle of 1919. This situation continued until the middle of 1919 and the daily life
in Istanbul began to come back its regular course with starting operation of factories, tramways
and ferries as a result of measures taken by the governments. In our study, we shall try to reveal
the shortages of the requirements in Istanbul such as food, coal, transportation and lighting, and
execution of the state for the supplying these needs in the days when the War ended and the first
months occupied.
Keywords:
The First World War, Coal, Food, Transportation, Lighting,
___
- A- BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). (Belgelerin dosya ve gömlek numaraları dipnotlarda gösterilmiştir).
- BEO. (Başbakanlık Evrak Odası Evrakı).
- DH. EUM. 3. Şb. (Dâhiliye Nezâreti İdare-i Umumiyye 3. Şube Evrakı).
- DH. EUM. 5. Şb. (Dâhiliye Nezâreti İdare-i Umumiyye 5. Şube Evrakı).
- DH. EUM. 6. Şb. (Dâhiliye Nezâreti İdare-i Umumiyye 6. Şube Evrakı).
- DH. MB. HPS. (Dâhiliye Nezâreti Mebânî-i Hapishane Müdüriyeti Evrakı).
- DH. İ.UM. (Dâhiliye Nezâreti İdare-i Umumiyye Evrakı).
- DH. İ.UM. EK. (Dâhiliye Nezâreti İdare-i Umumiyye Ekleri Evrakı).
- DH. ŞFR. (Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi Evrakı).
- DH. UMVM. (Dâhiliye Nezâreti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti Evrakı).
- DH. SAİD-d, 2/1008. (Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Ahval Defterleri).
- İ. DUİT. (Dosya Usulü İrade Tasnifleri Evrakı).
- MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları).
- B- Yayımlanmış Belgeler MAZC. (Meclis-i Âyan Zabıt Ceridesi), İ: 16, C:1.
- MMZC. (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi), D. 3, İ. 5, C. 1.
- Meclis-i Mebusan Encümen Mazbataları ve Levayih-i Kanuniyye, Sene 1334, C. 2.
- TBMMZC. (Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri), 1341, C. 1
- C- Süreli Yayınlar Alemdar 1918,1919.
- Düstûr, Tertib-i evvel, C. 2.
- Düstûr, Tertib-i sâni, C. 9-11.
- İkdam, 1918, 1919.
- Minber, 1918.
- Sabah, 1918, 1919.
- Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1333-1334(1918).
- Takvim-i Vekâyi, 1918, 1919.
- Vakit, 1918, 1919.
- D- Araştırma-İnceleme Eserler Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, Yayına Hazırlayan: Süheyl İzzet Furgaç-Yüksel
- Kanar, Nehir Yayınları, İstanbul 1993.
- AKIN, Nur, 19. Yüzyılın İkinci yarısında Galata ve Pera, İstanbul 1998.
- ALPERÖZ, Nusret, “İstanbul Elektrik İşletmesinin Tarihçesi”, Elektrik Mühendisliği Dergisi, C. 15, S. 179, Kasım 1971.
- AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam, C. I, Remzi Kitabevi, İstanbul 1983.
- AYDIN, Mehmet, Mütareke Döneminde İstanbul’un İaşesi Meselesi (1918–1922), OMÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Samsun 2002.
- ----------------------, “Mütareke Döneminde İstanbul’da Hayat Pahalılığı Sorunu (1918–1922)”, History Studies, Volume 2/2, 2010.
- AYIŞIĞI, Metin, Mareşal Ahmet İzzet Paşa, TTK. Yayınları, Ankara 1997.
- --------------------, Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri, TTK Yayınları, Ankara 2004.
- BARAN, Tülay Âlim, “Mütareke Döneminde İstanbul’daki Rus Mültecilerin Yaşamı” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt. XXII, Sayı. 64-65-66, (Mart-Temmuz-Kasım 2006).
- BUDAK, Mustafa, “Mütareke Döneminde İtilaf devletlerinin Müdahaleleri (30 Ekim 1918-15 Mayıs 1919)” İlmi Araştırmalar Dergisi, İstanbul 1997, S. 5.
- CRİSS, Bilge, İşgal Altında İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
- ÇAVDAR, Necati, “Mütareke Döneminin İlk Aylarında İstanbul’da Ekmek Meselesi”, Belleten, Cilt: LXXVIII-Sayı: 281, Nisan 2014.
- ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara 2003.
- ----------------------, Milli Mücadele’ye Başlarken Sayılarla Durum ve Genel Görünüm, Cumhuriyet gazetesi Yayınları, 2001.
- ÇOLAK, Melek, “XX. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Trafik ve Tramvay” Osmanlı Araştırmaları Dergisi, C. XXII, 2003.
- DURU, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 2001.
- ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK Yayınları, Ankara 1994.
- --------------------, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, TTK Yayınları, Ankara 1994.
- ENGİN, Vahdettin, İstanbul’un Atlı ve Elektrikli Tramvayları, İTO Yayınları, İstanbul 2011.
- ERDOĞAN, Tamer, Türk Romanında Mütareke İstanbul’u, Kanat Kitap, İstanbul 2005.
- ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye, C. 5, İBB. Yayınları, İstanbul 1995.
- ERGİN, Feridun, “Mütareke Kabineleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VII, S. 21, Temmuz 1991.
- GENÇ, Hamdi, Ereğli Kömür Madenleri (1840-1920), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2007.
- İaşe-i Umumiyye Kararnamesi, Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1333/1917 (Eski harfli basım).
- İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 yıllık Fiyatlar ve Ücretler, Haz: Şevket
- Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2011.
- KARA, Murat , “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Ereğli Kömür Havzası (1829- 1920)” History Studies, Volume 5, Issue 1.
- KARATAŞER, Büşra, “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Dönemi’nde İstanbul’un İaşesi”, iibfdergisi.ksu.edu.tr/Imagesimages/files/2013–7(1).pdf.
- KAYSERİLİOĞLU, Sertaç- MAZAK, Mehmet-KON, Kadir, Osmanlı’dan
- Günümüze Havagazının Tarihçesi, C. 1, İstanbul 1999.
- KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali, İsis Yayınları, İstanbul 1999.
- OĞUZ, Ayşe Başak, “Kayıp Demiryolunun Peşinde”, Popüler Tarih, Haziran 2002.
- OKAY, Cüneyd, Bir Meşrutiyet Aydını Nüzhet Sabit, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.
- OKDAY, Şefik, Büyükbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa, Marsan Matbaacılık, İstanbul 1986.
- Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistiki, Tarihi İstatistikler Dizisi, C. 4, Haz: A. Gündüz Ökçün, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2003.
- ÖZDEMİR, Mehmet, Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Başlangıç Dönemlerinde Türk Demir Yolları Yapısal Ekonomik Sorunlar (1918-1920), TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
- ÖZDEMİR, Naziye, Türkiye’de Elektriğin Tarihsel Gelişimi, Ankara Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2011.
- ÖZER, İlbeyi, “Mütareke ve İşgal yıllarında Osmanlı Devleti’nde Görülen Sosyal Çöküntü ve Toplumsal Yaşam”, OTAM, Sayı 14, Yıl. 2003.
- ÖZTEL, Muharrem, “İstanbul’un Temel İhtiyaçlarından Mahrukâtın (Odun ve Kömür) Önemi ve Mahrukât Piyasası (1789-1918)”, Turkish Studies, Volume 8/7, p. 492.
- ÖZTÜRK, Ali İhsan, “I. Dünya Savaşı Yıllarında Bir Sivil Toplum Girişimi Öyküsü: Haliç Vapur Ücreti Zammına Halkın Tepkisi”, ataturkilkeleri.istanbul. edu.tr/wp-content/uploads/.../ydta-03-ozturk.pdf.
- -------------------------, “İstanbul’un İşgali Sırasında Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi’ne El Konulması”, s. 35-37. ataturkilkeleri.istanbul.edu.tr/wpcontent/.../03/ydta–15–16-ozturk.pdf.
- QUATAERT, Donald, Osmanlı İmparatorluğu’nda Madenciler ve Devlet, Çev. Nilay Özok Gündoğan- Azat Zona Gündoğan, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.
- --------------------------, “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Çev. Ahmet Günlük, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 915.
- SABİT, Nüzhet, İaşe’de Kırkbeş Gün, Yayına Hazırlayan: Cüneyd Okay, İstanbul 2006.
- SANDERS, Liman Von, Türkiye’de 5 Yıl, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
- SARIKOYUNCU, Ali, “Emperyalizm ve Zonguldak Kömür Havzası”, OTAM, Yıl 1993, S. 4.
- SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Yerel Yönetim Metinleri XII- Etmekçilik (Ekmekçilik) Hakkında Nizamname”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, C. 7, 1998, S. 1.
- TEKELİ İlhan-Selim İLKİN, “Osmanlı İmparatorluğunun I. Dünya Savaşındaki Ekonomik Düzenlemeleri içinde İaşe Nezâreti ve Kara Kemal Bey’in Yeri”, XII. Türk Tarih Kongresi, C. III, TTK. Yayınları, Ankara 1990.
- TEMEL, Mehmet, İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
- TOPRAK, Zafer, İttihat ve Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
- TUNALI ÇALIŞKAN, Fehime-Zikrullah Kırmızı, İstanbul Ulaşımı ve İETT Tarihsel İstatistikleri, İstanbul 2010.
- TÜRKMEN, Zekeriya, “İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918–16 Mart 1920)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XVIII, S. 53, Temmuz 2002.
- ISSN: 1011-727X
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1984
- Yayıncı: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi
Sayıdaki Diğer Makaleler
Kurtuluşunun 94. Ve 95. Yıldönümlerinde Erzurum
1950-1951 Bulgaristan’dan Türkiye’ye Göçler Ve Demokrat Parti’nin Göçmen Politikası
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE MİLLÎ MÜCADELE’DE KASTAMONU MEVLEVİ ŞEYHİ ÂMİL ÇELEBİ VE AİLESİ (1910-1923)
Birinci Dünya Harbi Sonunda İstanbul’da Kömür Kıtlığı Ve Buna Bağlı Sıkıntılara Çözüm Arayışları