BİR DİL İMKÂNI OLARAK MUKADDİMETÜ’L-EDEB’DE BİRLEŞİK FİİLLER

İki/çok dilli sözlükler, dilleri ayrı iki grubun aynı konuyu konuşabilmelerinin birer aracı, birbirlerini anlayabilmek amacının bir sonucudur. Sözlük metninde, dili aktaran dil şekillenir. Burada, üreticisinin seçimleriyle çeviri bir süreç, metin de bu sürecin bir ürünüdür. Bu ürün, şüphesiz, hedef dilin sistemince mümkün üretmeler üzerinden ortaya konurken aynı zamanda da sistem sınırlarında yeni imkânlar örneklenir. Çok dilli bir sözlükten, üretildiği/sunulduğu dil ile üreticisinin/ tercümanının dili beraberinde kaynak dilin etkisi de izlenebilir. Bu bakımdan tercüme/li eserler ve özellikle sözlükler anlamın yeniden inşasını yorumlamada önemli veriler içerir. Harezm Türkçesinin bilinen en eski tarihli eseri Mukaddimetü’l-Edeb de satır aralarında tercümeli Arapça-Türkçe pratik bir sözlüktür. Sözlüğün temel düzeyde Arapça öğretmek amacıyla yazılmış olması ve tercümenin satır aralarında konumlandırılışı, anlaşılırlık ve mukayese bakımından kolay kullanışlılığı öne çıkarır. Önemine binaen Türkiye’de ve yurt dışında çok sayıda nüshası bulunan bu sözlük, hacimli ve çeşitli dil malzemesiyle Türkçe araştırmaları için önemli bir kaynak olup bilinen en eski nüshalarından ikisi Paris ve Yozgat nüshalarıdır. Bu çalışmada, Mukaddimetü’l-Edeb’in Paris ve Yozgat nüshalarındaki Harezm Türkçesi metin, çeviri sürecinin bir ürünü olarak irdelenmiştir. Arapça cümle ve bazı ifade kalıplarının Türkçeye çevirileri üzerinden sözlükte anlamın aktarılış yolları değerlendirilmiş ve bu değerlendirmede bir dil imkânı olarak birleşik fiil yapıları vurgulanmıştır. Mukaddimetü’l-Edeb’de birleşik fiil kullanımı yerine göre stilistik bir tercih; bazen anlamın netleştiricisi, kimi zaman da tercümenin tek yolu olarak belirmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Mukaddimetü’l-Edeb, Paris ve Yozgat nüshaları, birleşik fiil.

PDF

___

Caferoğlu, A. (1974). Türk Dili Tarihi II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Delice, H. İ. (2002). Yüklem Olarak Türkçede Fiil. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26 (2), 185-211.
Demir, N. ve Yılmaz, E. (2009). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
Ediskun, H. (1985). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Eker, S. (2010). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Hatiboğlu, V. (1969). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınları.
Karahan, L. (2010). Türkçede Sözdizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Koç, N. (1992). Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öner, M. (2006). Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 60-76. . Özçamkan Ayaz, G. (2020). Mukaddimetü'l-Edeb Paris ve Yozgat Nüshaları (Giriş-Metin-Dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Prof. Dr. Asiye Mevhibe Coşar), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Suçin, M. H. (2013). Öteki Dilde Var Olmak Arapça Çeviride Eşdeğerlik. İstanbul: Say Yayınları.
Topaloğlu, A. (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Türk Dil Kurumu (2017). Türk Dil Bilgisi Toplantıları – I Birleşik Fiil Bildiriler ve Tartışmalar (6 Haziran 2014). (Hazırlayan: Reşide Gürses, Nevin Balta). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Wills, W. (1979). Çeviri Sürecinde Yaratıcılık Öğeleri. (Çeviren: A. Nihal Akbulut). Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, XXXIX (333), 468-473.