MODERN TÜRK HİKÂYECİLİĞİNİN İLK ÜRÜNLERİNDEN MÜSAMERETNAME’NİN SÖZ VARLIĞI ÜZERİNE BAZI NOTLAR

Emin Nihad Bey (1838-1879) tarafından, 1872-1875 yılları arasında yayımlanan Müsameretname, on iki cüzde tamamlanmış olup yedi uzun hikâyeden meydana gelmektedir. Bu eser, edebiyatımızda, modern (Batı tarzı) Türk hikâyeciliğinin ilk örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. “Müsameretname” sözcüğü gece sohbetleri, gece hikâyeleri anlamına gelmekte olup eser, uzun kış gecelerinde bir araya gelen kişilerin birbirlerine hikâyeler anlatmalarıyla oluşur. Müsameretname’de ara sıra döneminin klasik Osmanlı Türkçesiyle yazılmış ifadelere rastlanmakla beraber halkın konuşma dilinden de birçok öge de eser içerisinde bulunmaktadır: a) Bugünün ölçünlü dilinde kullanmadığımız Türkçe ve Türkçeleşmiş kelimeler: yoğunuzdu! (= yok artık), deyindi! (= haydi), alındı! (= alın işte), benilledim (< belinledim= irkildim/ürktüm), kuşkutma- (= ürkütmemek), öğür (= alışmış, dost), çemreyerek (= kolları, paçaları sıvayarak), ayaktaşını (= arkadaşını), başının döngünlüğünden (= dönmesinden), yunucu (= yıkanıcı) vb. b) Bugüne göre anlam farklılığı içeren kullanımlar: vâsıta (= deyyus), bilet (= pusula, not kâğıdı), kumpaslar (=hayaller) kurarak, kıyaklık (= insafsızlık, gaddarlık), ekşice (= olumsuz) vb. c) Mahallî kelimeler: tufakot (=ağa), çellecuk (=çocuk), gumul (= kurabiye), cago (= yağmurluk), kedük (= gocuk), ligago (= Çerkez pastırması), çevaka (= ayakkabı) vb. Müsameretname’de –bir kısmı daha önce sözlüklerde yer almamış- çok sayıda ilginç deyim ve az sayıda da atasözü bulunmaktadır. Bu makalede, Müsameretname’nin yukarıda bir kısmına değinilen zengin ve ilginç söz varlığı konusundaki tespitlerimiz bir sınıflandırma dâhilinde dile getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Emin Nihad, Müsameretname, söz varlığı, sözcük, deyim

SOME NOTES ON THE VOCABULARY OF MUSAMERETNAME, ONE OF THE FIRST PRODUCTS OF MODERN TURKISH STORYTELLING

PDF

___

Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
Akyüz, K. (1990). Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (1860-1923). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
Aras, Y. (2006). Bir Hikâye Olarak Emin Nihat Bey’in Müsameretname’si Üzerine Bir İnceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
Aydın, H. (2016). ‘Varsın Yıkılsındı Ne Varsa.’ Yapısının Düşündürdükleri. International Journal of Languages’ Education and Teaching, Year 4, Issue 2, 167-182.
Ayverdi, İ. (2005). 'Misalli Büyük Türkçe Sözlük / Kubbealtı Lugati. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı,
Doğan, E. (2011). Diliçi Çeviri ve Mehmed Rauf’un Eylül Romanında Yaptığı Diliçi Çevirisi Üzerine. Türkbilig, 21, 1-21.
Doğan, E. ve Memic, E. (2016). Halid Ziya Uşaklıgil’in Ş. Kutlu Tarafından Sadeleştirilmiş Mai ve Siyah’ı Üzerine Bazı Tespitler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 5 (2), 720-739.
Ediskun, H. (1988). Türk Dilbilgisi / Ses Bilgisi – Biçimbilgisi - Cümlebilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Emin Nihad. (1288-1292/1872-1875). Müsameretname. İstanbul. 12 cüz.
Emin Nihad Bey. (2021). Müsâmeretnâme / Gece Hikâyeleri. (haz. Enfel Doğan). İstanbul: Kapı Yayınları.
Emin Nihat. (2004). Müsameretname. (haz.: Sabahattin Çağın, Fazıl Gökçek). İstanbul: Özgür Yayınları.
Gökalp, G. G. (1999). Osmanlı Dönemi Türk Romanının Başlangıcında Beş Eser. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 16, 185-202.
Gökçek, F. (2003). Müsameretname Yayımlandı (mı?). İlmî Araştırmalar, 15, 151-160.
Gökyay, O. Ş. (1974). Keykâvus, Kabusname. (çev.: Mercimek Ahmed). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Işın, E. (1981). Emin Nihat ve XIX. Yüzyılın Büyük Sorusu. Oluşum, 44, 13-22 (G. Gonca GÖKALP’ın makalesinden naklen).
Kahraman, Â. (1998). Hikâye (Yeni Türk Edebiyatı). TDV İslâm Ansiklopedisi. 17, 493-501.
Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kartallıoğlu, Y. (2022). Stambol’dan İstanbul’a Osmanlı Türkçesi Telaffuz Kayıtları (1533-1921 Arası Latin Hafli Metinlerin Verilerine Göre). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kavruk, H. ve Pala, İ. (1998). Hikâye (Divan Edebiyatı). TDV İslam Ansiklopedisi. 17, 491-493.
Parigi, B. (2015). Söz Kitabı: Türkçe-İtalyanca Sözlük. (haz.: Yavuz Kartallıoğlu), Ankara: Türk Dil Kurumu.
Şinasi. (1302). Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye. Kostantiniye: Matbaa-i Ebüzziya.
Tanpınar, A. H. (1988). 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
Türk Dil Kurumu (1996). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Türk Dil Kurumu (1996). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. C. VI. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uzun, M. İ. (2016). Emin Nihad Bey. TDV İslâm Ansiklopedisi, Ek-1, 405-406.