HAZAR DENİZİ’NDE REKABET VE HUKUKİ STATÜ TARTIŞMALARININ TARİHSEL ARKA PLANI

19. yüzyılda Güney Kafkasya ve Türkistan, Çarlık Rusya tarafından işgal edildiğinde Hazar Denizi, Çarlık ve Kaçar Türk Devleti (İran) ile sınır oluşturmuştur. Ruslar, iki savaşın ardından Kaçar Devleti ile yaptığı Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828) antlaşmalarıyla Güney Kafkasya’yı kendi topraklarına katmış ve Hazar’ı Rus gölü haline getirmiştir. Hazar bölgesinin jeostratejik ve enerji açısından önemi, 19. yüzyılın sonlarına doğru, emperyalist devletlerin paylaşım ve sömürgeci politikalarının hız kazanmasıyla artmıştır. Bolşevik Devrimi sonrası kurulan SSCB döneminde de Rusya Hazar’da egemen güç olmasına rağmen, Çarlık dönemindeki İran için Hazar’daki bazı kısıtlamalar kaldırılmıştır. Sovyetler Birliği’nin çöküşüne kadar İran ile ortak kullanımda olan Hazar’ın statüsü, SSCB'den ayrılan Türk Cumhuriyetleri’nin hidrokarbon rezervlerini küresel piyasaya çıkarmak amacıyla Batılı şirketlerle yaptığı anlaşmalarla ciddi tartışmalarla gündeme gelmiştir. Ancak, denizin hukuki statüsüne ilişkin sorunlar uzun yıllardı çözülmez durumdaydı ve sorunun hukuki statüsüne ilişkin düğümlenme, kıyıdaş devletlerin statüye ilişkin yaklaşım ve sundukları paylaşım ilkelerinin yanı sıra politik nedenlerden kaynaklanmaktaydı. Sonuç olarak, beş Hazar devlet lideri, 12 Ağustos 2018'de Kazakistan’ın Aktau şehrinde Hazar Denizi'nin hukuki statüsünü belirleyen 24 maddelik Konvansiyonu imzalayarak, statüyle ilgili tartışmaları sona erdirdi.

Anahtar Kelimeler:

Hazar Denizi, Hazarın Statüsü, Hazar'da Rekabet, Hazar Ülkeleri, Azerbaycan

PDF

___

Aliyev, N. (2018). 1918-1920 Yıllarda Azerbaycan Hükümetinin Faaliyetinde Harbi Deniz Aspektleri. Bakü: AFpoliqraf.
Azerbaycan Respublikası Konstistusiyası. President.az: https://president.az/azerbaijan/constitution (05, 2020).
Begi, M. A. (1386). Derya-yi Hazar ve Godretha-yi Bozorg: Emperyalizm-i Britanya. Tahran: Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi.
Çelebi, E. (1314). Evliya Çelebi Seyahatnamesi-2. Nşr., Ahmet Cevdet. İkdam Matbaası.
Demirçi, L. M. (1386-1387). “Negah-i İrani be Seyr-i Tahavvulat-ı Rejim-i Hukuki-i Derya-i Hazar”. Du Feslname-i Mutaliat-ı Avrasiya-i Merkezi. (1), 21-46.
Dunsterville, L. Hatırat-ı General Dunsterville-Serkubger-i Cengel. Haz., Ali Dehbaşi. Çev., Hüseyin Ensari. Tahran: Ketab-i Ferzan.
D. Mirheydar, S. S. (1380). “Jeopolitik-i Derya-yi Hazar”. Motaleat-ı Asya-yı Merkezi ve Kafkas. (35).
Gasımlı, M. (2015). Azerbaycan Respuklikası’nın Harici Siyaseti (1991-2003) I. Hisse. Bakü: Mütercim.
Gasımov, A. (2004). Hazar Denizi Planktonunun Ekologiyası. Bakü: Adiloğlu Neşriyatı.
Gökçe, M. (2017). Türkiye’nin Hazar Enerji Kaynakları Politikaları Üzerine Bir Değerlendirme, Türk Tarihine Dair Yazılar-II. Ed., E. Erdoğan. Ankara: Gece Kitaplığı.
Hacızade, E. (2018). Dünya İktisadiyatı ve Azerbaycan. Bakü: Letterpress Neşriyyat Evi.
Hafezneya, M. (1398). “Tebyin-i Nagş-i Avamel-i Jeopolitiki ber İstikrar-ı Rejim-i Hukuki-i Derya-yi Hazar”.
Faslname-i Jeopolitik, Sal-ı Panzdahom. (1).
Harunoğulları, M. (2016). Jeopolitik Rekabet Alanı: Hazar Havzası ve Türkiye, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, Ankara.
Hasanov, A. (2016). Hazar Karadeniz Havzası ve Cenubi Kafkasın Geoiqtisadiyatı: Azerbaycan’ın Enerji Siyaseti. Bakü: Zerdabi LTD, MMC.
Hazar Denizinin Hukuki Statusu Hakkında Konvensiya. e-qanun.gov.az: http://e-qanun.gov.az/framework/41551 (06, 2020).
İtimadussaltana, M. H. (1367e). Meratul Beldan 2-3. Haz., Abdül Hüseyin Nevai & Mirahşim Muheddis. Tahran: Müessese-i İntişarat ve Çap-i Daneşgah-ı Tehran.
Meherremov, A. (2007). Hazar Denizinde Etraf Muhitin Muhafazası ve Bioresursların İdare Edilmesi Sahasında Emektaşlığın Beynelhalk-Hukuki Problemleri. Çaşıoğlu Neşriyatı.
Mosley, L. (1365). Neft, Siyaset ve Kudeta Der Havermiyane. Çev., Muhammed Refi Mehrabadi. Hame Yayınları.
Nesibov, E. (2006). ABŞ ve Türkiye’nin Kafkaz Geosiyasi Regionunda Strateji Marakları ve Azerbaycan Respublikası. Çırak Neşriyatı.
Oğan, S. (2001). “Hazar’da Tehlikeli Oyunlar: Statü Sorunu, Paylaşılamayan Kaynaklar ve Silahlanma Yarışı”. 7 (2).
Seyidov, E. (2009). Haydar Aliyev ve Azerbaycan Respublikası'nın Konstitusiyası (Ali Mektepler İçin Ders Vesaiti). Bakü: UniPrint.
Yadigarov, T. (2018). Azerbaycan İktisadiyatında Deniz Nakliyatı: Problemeler ve Perspektifler. Bakü: Avropa Neşriyatı.
Yengejeh, J. M. (1380). “Rejim Hukuki-i Derya-yi Hazar: Didgahha-yi İran”. Motaleat-ı Asya-yı Merkezi ve Kafkas. (35).
www.azertag.az:https://azertag.az/xeber/Xezer_denizinin_huquqi_statusu_haqqinda_Konvensiyanin_imzalanmasi_regionumuz_ve_olkemiz_uchun_muhum_addimdir-1186806 (20 Haziran, 2020).
www.gsaz.az: https://gsaz.az/articles/view/105/Xazar-danizinin-umumi-saciyyasi (22 Ocak, 2023).
www.socar.az: https://socar.az/az/page/sahdeniz (18 Ocak, 2023).
www.tpao.gov.tr: https://www.tpao.gov.tr/azerbaycan (18 Ocak, 2023).