Siirt’te Bir Nakşî-Hâlidî Merkezi: Zokayd Tekkesi ve Medresesi

Zokayd tekkesi, 1880’li yıllardan 1990’lı yıllara kadarki tarihi süreçte Siirt ve çevresinde aktif olmuş bir Nakşî-Hâlidî tekkesidir. Tekke, Şeyh Abdulkahhar Zokaydî (v.1906) tarafından günümüzdeki Kurtalan’a bağlı Kayabağlar kasabasında kurulmuştur. Bu tekkedeki şeyhler, Hâlidîlik öğretilerine göre tasavvufî eğitim verirken; medresede de müderrislik yapmışlardır. Şeyhlerin geride halife bırakmamaları, daha çok müderrislik yönlerinin ön planda olmalarından kaynaklanmaktadır. Medreseye verdikleri ihtimam ise mensup oldukları Molla Halil es-Si‘irdî ailesinin bölgedeki belirgin özelliğidir. Tekke, irşad faaliyetlerinin yanı sıra sosyal ve siyasal gelişmelere de kayıtsız kalmamıştır. Bu manada Şeyh Abdulkahhar, Yezîdî Batran köyünün Müslüman olmasına öncülük etmiştir. Oğlu Şeyh Mahmud (v. 1945) ise I. Dünya savaşında, müridleriyle birlikte cihat etmiştir. Cumhuriyet döneminde şeyhlerin sürgün edilmesiyle, tekkedeki faaliyetler zaman zaman aksamakla birlikte tamamen kesilmemiş ve yakın döneme kadar devam etmiştir. Bu çalışmada Osmanlı’nın son dönemlerinden itibaren faaliyet gösteren Zokayd tekkesinin tasavvuf tarihindeki konumu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Zokayd, Medrese, Siirt, Hâlidîlik, Nakşibendiyye

A Naqshī-Khalidī Sufi Centre in Siirt: The Takka and Madrasa of Zoqayd

Zoqayd is a Naqshī-Khalidī sufi order (takka) which was active in Siirt and in Siirt province from the 1880s until the 1990s. The sufi order was established by Sheikh Abd al-Qahhār Zoqaydī (d.1906) in Kayabaglar town of Kurtalan. The sheikhs in this sufi order not only trained the followers according to the Khalidī sufi principles, but they also taught Islamic sciences in the madrasa. The reason why, the sheikhs did not leave behind a caliph is because the education in madrasa was highly active in comparison to the sufi order. The importance they attach to the madrasa comes from the characteristic of the family of the Mulla Khalīl al-Siirdī to which they belong. At the same time, the sufi order was also concerned with social problems and political conflicts. For instance, Sheikh Abd al-Qahhār leaded the Yazidīs in the Batran village in the conversion to Islam. His son Sheikh Maḥmūd (d.1945) defended the region with his followers (murīds) during World War I. With the exile of the sheikhs in the Republican period of Turkey, the activities in the sufi order have decreased, but it were not completely extinguished. Until recently, the activities have carried on. In this study, the position of takka of Zoqayd in the history of Sufism has been investigated.

Keywords:

Zoqayd, Khālidyyah, Naqshbandiyya, Madrasa, Siirt,

PDF

___

1. Arşiv Belgeleri ve Salnâmeler
BOA, A.MKT.MHM., Dosya No: 501 Gömlek No: 30, Tarih: H 22 03 1308/5 Kasım 1890.
BOA, DH.ŞFR., 271/4, Tarih: R-16-09-1316/29 Kasım 1900.
Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1920-1922). Ankara: T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın no: 66, 2003, I-III.
Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1318/1900.
Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis. Bitlis: Bitlis Vilayet Matbaası, 1310/1892.
2. Kaynak ve Araştırma Eserler
Adak, Abdurrahman. “Şeyh Cüneyd-i Zokaydî ve Mahtut Bir Şiir Mecmuası”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 1/1 (Nisan 2009): 133-139.
Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk (Söylev): Orijinal ve Günümüz Türkçesi ile. haz. Hasan Yıldız, İstanbul: Hukuk Kitapevi, 2018.
el-Bâbânî el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-‘ârifîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l- ‘Arabî, 1951, I-II.
Baz, İbrahim. Şeyh Asım Ohinî ve Birketü’l-kelimât fî menâkıb-ı ba’di’s-sâdât İsimli Eseri. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2018.
Baz, İbrahim.Şeyh Muhammed Hazîn Firsâfî: Hayatı Eserleri ve Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016. Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. tsh. ve ta’lik Mahmud Âbidî, Tahran: İntişârât-ı İttilâ’ât, 1370 hş.
Demircan, Nezir. Halil Günenç Hoca: Hayatı ve Hatıratı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
Ildırar, Mehmed ve Çağıl, Ahmed. Seyyid Abdülhakim El-Hüseynî (Gavs-ı Bilvanisî Hayatı). Ankara: Menzil Kitabevi, 1996.
Kavak, Abdulcebbar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
Korkusuz, Şefik. Nehrî'den Hazne'ye Meşayih-i Nakşibendî. İstanbul: Pak Ajans Yayıncılık Ltd. Şti., 2010. Memduhoğlu, Adnan. “Mahmud Zokaydî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016, EK-2, 180-181.
Norşinî, Muhamd Diyauddin (Ahmed Haznevî ile birlikte). Mektûbât. Çev. Hasib Seven, İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1977.
Nursî, Abdurrahman. Bediüzzaman’ın Hayatı. yay. Osman Resulan, İstanbul: Nubihar Yayınları, 1997.
Obuz, Ömer. “Milli Mücadeleye “Şark”tan Bir Destek: Siirt Örneği”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27 (Mayıs 2017): 264-276.
Ohinî, Âsım. Birketü'l-kelimât. y.y., trsz.
Pakiş, Ömer. “Molla Halîl es-Siirdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005, XXX, 250-251.
Sakin, Serdar. “Osmanlı Mirası Üzerinde Etnik ve Siyasi Bir Hareket: Şeyh Mahmut Olayı”. Perspectives on Ottoman studies: papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008, ed. Ekrem Causevic, Nenad Moacanin, Vjeran Kursar, 207- 222. Berlin: LIT Verlag Münster, 2010.
Sevgili, Abid. “Şeyh Mahmud ez-Zokaydî ve ‘ed-Dâ’ ve’d-Deva’ Adlı Eseri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2011.
Sevgili, Hamit. “Şeyh Mahmûd Zokaydî’nin ‘Kitâbu Âdâbi’l-Hukûki ve Hüsni’sSuhbe’ Adlı Eseri Bağlamında Âdâb-ı Muâşeret ile İlgili Görüşleri”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/10 (2017): 599-621.
Sevgili, Mehmet Macit. “Zokayd Medrese ve Tekkesinin Veysel Karenî Yöresindeki Etkileri”. Uluslararası Veysel Karenî ve Mânevî Kültür Mîrâsımız Sempozyumu, 20-21 Mayıs 2011 Siirt, ed. Mehmet Bilen ve Şevki Efe, Matser Basım Yayım, (Ankara: 2012), 193-213.
Şarânî, Abdulvehhab. et-Tabakâtü’l-kubrâ: Levâkıhu'l-envâri'l-kudsiyye fî menâkibi’lulemâ ve’s-sûfiyye. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe, Kahire: Mektebetü’s-Sakafetü’d-Diniyye, 2005, I-II.
Şîrâzî, Hâfız. Dîvân-ı Hâfız. Tahran: İntişârât-ı Kitâb âbân, 2010.
Tâhî [Tâğî], Abdurrahman. Mektûbât-ı Seyda-i Tâhî. Çev. Ahmet Şahin, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
Taşğın, Ahmet. “Yezîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013, XXXXIII, 525-527.
Vefâî, Mirza Abdurrahim Savicbulağî. Tuhfetü’l-mürîdîn. y.y., tsz.
Zokaydî, Abdulkahhâr. Tercemetü el-Allâme el-Fehhâme el-Molla Halil. y.y., tsz.
Zokaydî, Fudayl. Menâkıbu’l-vâlidi’l-üstad eş-Şeyh Mahmud ez-Zokaydî ve’l-cedd eş-Şeyh Abdulkahhâr. y.y., 1400/1980.
Zokaydî, Mahmud. et-Teb’îd ilâ Antalya ve’s-seyâha fî diyâri’l-İslâm. y.y., tsz.
Zokaydî, Mahmud. ed-Dâ ve’d-devâ. y.y., tsz.