Çobankale’den Enkolpion Röliker Haçlar

Yalova’nın Altınova ilçesinde konumlanan Çobankale’de yürütülen beş sezonluk kazı çalışmaları ile Bizans dinî sanatına ilişkin çok sayıda yeni keşif gün yüzüne çıkartılmıştır. Bu makalenin odaklandığı enkolpion röliker haçlar da bu verilerden yalnızca birkaçını oluşturmaktadır. Kişisel dindarlığın maddi kültüre yansıyan en açık ve mahrem kullanımını yansıtan röliker haçlar da enkolpion olarak temeldeki dinî işlevlerinin yanı sıra apotropaik anlamları ile Bizans dinî dünyasında ön plana çıkmaktadır. Dindar Bizans toplumunda özellikle bireysel inanç biçiminin bir parçası olan enkolpion röliker haçların genellikle içlerinde taşıdıkları rölikler sebebiyle bireyleri kötülükler, felaketler ve hastalıklardan korudukları düşünülmektedir. Bu makalenin amacı, Çobankale’de yer alan şapel içi gömülerinde gün yüzüne çıkartılmış olan röliker haçlar ve bunların Bizans dinî dünyasındaki yerini değerlendirmektir. Bu bağlamda antik yazarların enkolpionlar ile ilgili anlatıları temel alınarak eserlerin işlevleri üstünde durulmuş, Anadolu’nun farklı bölgelerindeki müzelerin envanterlerinde yer alan ve kazı çalışmalarıyla açığa çıkartılan benzer örnekler karşılaştırılarak tarihleme önerileri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Çobankale, Enkolpion, Röliker Haç, Hristiyanlık, Bizans Sanatı

The Encolpion Reliquary Crosses from Çobankale

Regarding Byzantine religious art, many new discoveries were unearthed with the five-season excavations carried out in Çobankale, located in the Altınova/Yalova. The encolpion reliquary crosses, which this article focuses on, are only a few of these data. Reflecting the most open and private use of personal piety reflected in material culture, the reliquary crosses come to the fore in the Byzantine religious world with their apotropaic meanings as well as their basic religious functions as encolpions. It is thought that the encolpion reliquary crosses, which are a part of the individual belief style in the religious Byzantine society, generally protect individuals from evils, calamity and diseases due to the relics they carry. The aim of this article is to evaluate the reliquary crosses unearthed in the chapel burials in Çobankale and their place in the Byzantine religious world. In this context, based on the narratives of ancient authors about encolpions, the functions of the artifacts were emphasized, and dating suggestions were presented by comparing similar examples in the inventories of museums in different regions of Anatolia and unearthed by excavations.

Keywords:

Çobankale, Encolpion, Reliquary Cross, Christianity, Byzantium,

PDF

___

Acara Eser, Meryem. “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (1998): 183-201. google scholar
Acara Eser, Meryem. “Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Maden Eserleri: Ağırlıklar ve Haçlar”. 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Konya: T.C. Kültür ve Turizm Bakanliği Yayınları, 2005, 51-58. google scholar
Acara Eser, Meryem. “Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: Röliker Haçlar”. Komana Ortaçağ Yerleşimi. Ed. Deniz Burcu Erciyas ve Mustafa Nuri. İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 167-180. google scholar
Acara Eser, Meryem. “Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”. Kalanlar: 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 37-42. google scholar
Acara Eser, Meryem. “Hıristiyanlıkta Haç Kültü ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Haç”. Bizans ve Çevre Kültürler. Prof. Dr. S. Yıldız Ötüken’e Armağan. Ed. Sema Doğan ve Mine Kadiroğlu. İstanbul: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2010, 27-43. google scholar
Altun, İmrana Feride. “Bandırma Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemine Ait Bronz Haçlar”. Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020): 133-151. google scholar
Anna Komnena. Alexiad-Malazgirt’in Sonrası. Çev. Bilge Umar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1996. google scholar
Anna Komnena. The Alexiad. Çev. Elizabeth A. S. Dawes. Cambridge: İn parentheses, 2000. google scholar
Aslanapa, Oktay. “İznik Çini Fırınları Kazısı 1987 Yılı Çalışmaları”. 10. Kazı Sonuçları Toplantısı 10/2. Ankara: T. C. Kültür Başkanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı Yayınları, 1988, 383-400. google scholar
Aydın, Ayşe. “Reliquienkreuze im Museum von Ankara (Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi)”. Sanat Tarihi Dergisi Xİİ (2003): 25-40. google scholar
Aydın, Ayşe. “Hıristiyan Dinindeki Martir-Aziz ve Rölik Kültürünün Kilikya-Isaurya Bölgesi Hıristiyanlığına Yansımaları”. Olba XVII (2009): 63-82. google scholar
Aydın, Ayşe. “Ein Silber-Reliquiar im Museum von Ankara (Anadolu Medeniyetleri Müzesi)”. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu: Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2022, 53-58. google scholar
Barış, Şener. “Bolu Müzesi Bizans Dönemi Eserleri”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011. google scholar
Böhlendorf Arslan, Beate. “Das Bewegliche Inventar eines mittelbyzantinischen Dorfes: Kleinfunde aus Boğazköy”. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, Veröffentlichungen des Deutschen Archaologischen Instituts İstanbul. Ed. Beate Böhlendorf Arslan ve Alessandra Ricci. İstanbul: Ege Yayınları, 2012: 351-368. google scholar
Buyruk, Hasan. “Giresun Müzesi’nde Bulunan Rölikerler”. Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi 29/7 (2013): 136-144. google scholar
Buyruk, Hasan. “Silifke Müzesi’ndeki Haç Rölikerler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/33 (2014): 504-512. google scholar
Çakmakçı, Zeynep. “Şükrü Tül Eski Eser Koleksiyonu’ndaki Bizans Dönemi Madeni Eserleri”. TÜBA-KED 15 (2017): 45-61. google scholar
Çakmakçı, Zeynep. “Thyateira Kazısı Bizans Dönemi Madeni Buluntuları”, Thyateira İçin 11 Yıl (2011-2021 Dönemi Kazılarının Sonuçlarına İlişkin Yazılar). THYATEIRA I. Ed. Engin Akdeniz, Barış Gür ve Nihal Akıllı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2021, 235-268. google scholar
Campbell, Sheila D. ve Anthony Cutler. “Enkolpion”, The Oxford Dictionary of Byzantium I. Ed. Alexander Kazdhan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991: 700. google scholar
Cesur, Bulut. “Aizanoi Kazısı 1978-2018 Yılları Yerleşim Alanı Madeni Buluntuları”. Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir, 2019. google scholar
Constantine Akropolites. Epistole: saggio introduttivo, testo critico, indici, (Contributi di Filologia Classica). Ed. Robert Romano. Napoli: M. D’Auria, 1992. google scholar
Cotsonis, John A. Byzantine Figural Processional Crosses. Washington D.C.: Dumbarton Oaks Byzantine Collection Publications, No. 10, 1994. google scholar
Dalton, Ormonde M. Catalogue of Early Christian Antiquities and Objects from the Christian East. Londra: Trustees, 1901. google scholar
Drpic, Ivan. “The Enkolpion: Object, Agency, Self”. Gesta 57 (2018): 197-224. google scholar
Elyiğit, Ufuk. “Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri”. Art-Sanat Dergisi 18 (2022): 173-200. google scholar
Enez, Ayberk. “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Metal Buluntuları”. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2019. google scholar
Ermiş, Melda. “İznik ve çevresi Bizans Devri Mimari Faaliyetinin Değerlendirilmesi”. Doktara Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009. google scholar
Eusebius of Caesarea. Life of Constantine. Çev. Averil Cameron. Oxford: Clarendon Yayınları, 1999. google scholar
Frazer, Margaret E. ve Anthony Cutler. “Reliquary”. The Oxford Dictionary of Byzantium III. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 1779-1782. google scholar
Gill, M. Vanessa. “The Small Finds”. Excavations at Saraçhane in Istanbul Vol. 1. Ed. R. Martin Harrison ve Larry B. Hill. Princeton: Princeton Üniversitesi Yayınları, 1986, 226-277. google scholar
Gregory of Nyssa. The Life of St. Macrina. Ed. Lowther Clarke. London: SPCK, 1916. google scholar
Gunther of Pairis. The Capture of Constantinople: The Hystoria Constantinopolitana of Gunther of Pairis. Ed. ve Çev. Alfred J. Andrea. Philadelphia: Pennsylvania Üniversitesi Yayınları, 1997. google scholar
Hoskins, Janet. Biographical Objects: How Things Tell the Stories of People’s Lives. New York: Routledge, 1998. google scholar
Hunger, Herbert, Otto Kresten, Ewald Kislinger ve Caroline Cupane. Das Register Des Patriarchats Von Konstantinopel 2. Teil, Edition und Übersetzung der Urkunden aus den Jahren 1337-1350. Wien: Österreichischen Akademie Der Wissenschaften, 1995. google scholar
İnalcık, Halil. “Osman Gazi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi”. Osmanlı Beyliği (13001389). Ed. Elizabeth Zachariadou. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997, 78-105. google scholar
İnanan, Filiz ve Selçuk Seçkin. “Yalova, Çobankale Kazısı Sırlı Seramik Buluntuları: İlk Gözlemler”. Cedrus 9 (2021): 437-458. google scholar
John Kantakouzenos. Histories: Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum libri IV. Graece et Latine. Ed. Ludovicus Schopenus. Bonn: Nabu, 1831. google scholar
Kateusz, Ally. Mary and Early Christian Women: Hidden Leadership. New York: Palgrave Macmillan Cham, 2019. google scholar
Koçyiğit, Oğuz. “Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden Haçları”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2018): 110-121. google scholar
Köroğlu, Gülgün. “Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları”. 13. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Haz. Kadir Pektaş. İstanbul: Ege Yayınları, 2010: 417-426. google scholar
Köroğlu, Gülgün ve Hüseyin Vural. “Sinop-Dikmen Nekropolü Kazılarında Ortaya Çıkarılan Geç Roma-Bizans Dönemi Takıları”. XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2016, 348-357. google scholar
Köroğlu, Gülgün. “Rezan Has Müzesindeki Örnekleri Işığında Geç Roma-Bizans Döneminde Tılsımlar”. Akdeniz Sanat Dergisi 13 (2019): 399-424. google scholar
Köroğlu, Gülgün. Anadolu Uygarlıklarında Takı. İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 2004. google scholar
Markopoulos, Athanasios. “The Rehabilitation of Emperor Theophilos”, Byzantium in the Ninth Century: Dead or Alive? Papers from the Thirtieth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, March 1996 (Society for the Promotion of Byzantine Studies, Publications, 5). Ed. Leslie Brubaker. Ashgat: Routledge, 1998, 37-49. google scholar
Metin, Hüseyin. “Burdur Müzesi’nden Bir Röliker Haç”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2019): 279-284. google scholar
MFA Boston. “Reliquary Cross”. Erişim 24 Mart 2023. https://collections.mfa.org/objects/164612 google scholar
Musin, Alexander. “Byzantine Reliquary-Crosses in the Formation of Medieval Christian Culture in Europe”, Rome, Constantinople and Newly - Converted Europe: Archaeological and Historical Evidence Vol. II. Ed. Maciej Salamon, Marcin Woloszyn, Alexander Musin ve Perica Spehar. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 2012, 61-94. google scholar
Niketas Choniates. Annals of Niketas Choniates. Çev. Harry J. Magoulias. Detroit: Wayne Eyalet Üniversitesi Yayınları, 1984. google scholar
Özdemir, Hicran ve Gökçen Kurtuluş Öztaşkın. “Denizli Arkeoloji Müzesi’nde yer alan Bizans Dönemi maden haçlarından bir grup”. XIII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Haz. Kadir Pektaş, Saim Cirtil, Selda Özgün Cirtil, Gökçen Kurtuluş Öztaşkın, Hicran Özdemir, Erbil Aktuğ ve Ramazan Uykur, İstanbul: Ege Yayınları, 2010, 489-499. google scholar
Parani, Maria. “Fabrics and clothing”. The Oxford Handbook of Byzantine Studies. Ed. Elizabeth Jeffreys, John Haldon ve Robin Cormack. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2008: 407-421. google scholar
Patriarch Nikephoros I. Antirrheticus: Patrologiae Cursus Completus: Series Graecae 100. Ed. Jacques Paul Migne. Paris: Garnier, 1865. google scholar
Patriarch Nikephoros I. Epistola ad Leonem III papam: Patrologiae Cursus Completus: Series Graecae 100. Ed. Jacques Paul Migne. Paris: Garnier, 1865. google scholar
Peker, Nilüfer. “Erken Bizans’ta Bir Kişisel Dindarlık Objesi ve Yakarış Duaları: Nysa Enkolpion’u”. Arkeoloji ve Sanat 159 (2018): 131-140. google scholar
Pitarakis, Brigitte. “Objects of Devotion and Protection”. Byzantine Christianity (A People’s History of Christianity 3). Ed. Derek Krueger. Minneapolis: Fortress, 2010: 164-181. google scholar
Pitarakis, Brigitte. Les Croix-Reliquaries Pectorales Byzantines en Bronze. Paris: Picard, 2006. google scholar
Podskalsky, Gerhard. “Cross”. Oxford Dictionary of Byzantium I. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 549-550. google scholar
Pülz, Andrea M. Byzantinische Kleinfunde aus Ephesos: Ausgewahlte Artefakte aus Metali, Bein und Glas, Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2020. google scholar
Şahin, Feyzullah. “Patara Metal Buluntuları”. Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2010. google scholar
Sandin, K. Ayers. “Middle Byzantine Bronze Crosses of Intermediate Size: Form Use and Meaning”. Doktora Tezi, New Jersey Eyalet Üniversitesi, 1992. google scholar
Schoolman, Edward M. “Kreuze und kreuzförmige Darstellungen in der Alltagskultur von Amorium”. Ed. Falko Daim and Jörg Drauschke. Byzanz-Das Römerreich im Mittelalter, Teil 2.1. Mainz: Römisch-Germanische Zentralmuseum, 2010, 373-386. google scholar
Seçkin, Selçuk ve Barış Sayın. “Conservation and Repair of a Historical Masonry Ruin Belonging to the Middle Byzantine Era: The Case of Ruined Cistern Unearthed in the Çobankale Archeological Site (Yalova, Turkey)”. Structures 41 (2022): 1411-1431. google scholar
Seçkin, Selçuk ve Turhan Doğan. “Yalova/Altınova Çobankale’nin İnşa Tarihi Hakkında Tespitler”. Yalakova’dan Yalova’ya: Prof. Dr. Halil İnalcık Anısına Yalova Tarihi Araştırmaları. Ed. Hacer Karabağ. Bursa: Gaye Kitabevi, 2022, 62-75. google scholar
Seçkin, Selçuk. “Tarihsel Süreçte Yalova/Altınova Çobankale”. Cedrus VI (2018): 535-553. google scholar
Seçkin, Selçuk. “Yalova/Altınova Çobankale Kazısı 2019-2020 Yılı Çalışmaları”, 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları C. 4. Ed. Adil Özme. Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 2022, 167-176. google scholar
Seçkin, Selçuk. “Yalova/Altınova Çobankale’de Yapılan Çalışmalar Hakkında İlk Değerlendirmeler”, 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 2021, 602-618. google scholar
Symeon of Thessalonike. De Sacris Ordinationibus, Patrologia greca: 155: Symeön Archiepiskopou Thessalonikes Ta Euriskomena Panta. Ed. Jacques Paul Migne. Paris: Garnier, 1866. google scholar
Taft, Robert Francis ve Alexander Kazhdan. “Cult of the Cross”, The Oxford Dictionary of Byzantium I. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 551-553. google scholar
Ünlüler, Yakup. “Kapadokya Bölgesi Müzelerindeki Bizans Dönemine Ait Madeni Haçlar”. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019. google scholar
Vinson, Martha. “Life of St. Theodora the Empress”. Byzantine Defenders of Images: Eight Saints’ Lives in English Translation. Ed. Alice-Mary Talbot. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1998. google scholar
Vinson, Martha. “The Terms SYKÖlnıov and tsvAvtiov and the Conversion of Theophilus in the Life of Theodora (BHG 1731)”. Greek Roman and Byzantine Studies 36 (1995): 89-99. google scholar
Waldbaum, Jane C. Metalwork from Sardis: The Finds Through 1974. London: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1983. google scholar
Yaman, Hüseyin. “Small Finds for the Dating of a Tomb at Amorium”. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, Veröfentlichungen des Deutschen Archaologischen Instituts İstanbul. Ed. Beate Böhlendorf Arslan ve Alessandra Ricci. İstanbul: Ege Yayınları, 2012, 331342. google scholar