Antropolojik “bilimselciliğin” sorunlarının keşfedildiği bir yolculuk: “Dinin tanımı” tartışması

Bu makalede klasik bilim anlayışının antropoloji açısından sorunlu ve uygulanamaz bulunmasına kaynaklık eden önemli tartışmalardan birisi, “dinin tanımı” tartışması, yer alıyor. Makalede önce, “doğaüstü”, “insanüstü”, “ruhani varlık” ve “Tanrı” gibi dinle hemen ilişkilendirilebilecek terimlerin, tartışmanın başladığı zamanki bilimsel ölçütlere göre birçok sebeple oldukça kullanışsız olduğunun keşfedilmesine yer veriliyor. Bu ilk kısımda, dine her yerde ve her daim geçerli, zamanlar ve mekânlar üstü dinsel karakteristikler varmış gibi yaklaşmanın, toplumlararası ve toplumiçi farklılıklar karşısında kırıldığı ve kabul edilemez olduğu ortaya konuluyor. Bu tavrın arkasında bilim örtüsü ile gizlenmiş bir etnomerkezcilik bulunduğu gösteriliyor. Tanımlama sorunu yalnızca evrensellik iddiasının sürdürülemez olmasında değil toplumsal konuların, bunlar birbirlerinden ayrıymış, birbirlerine temas etmeyen-ettirilmemesi gereken ayrı bir “öz”leri varmış gibi ele alınmasından da kaynaklanmaktadır. Hâlbuki tam tersine bunlar birbirlerinin içine nereseyse ayrılmaz biçimde geçmişlerdir ve dinsel fenomeni diğer toplumsal fenomenlerden ayırmak pek mümkün değildir. Din bu yolla tanımlanmaya çalışıldığında ise yani insani evren, dinsel alanın içi ve dışı şeklinde iki gruba bölündüğünde, dinsel inanış ve pratiklerin anlamı ve karmaşıklığı büyük oranda kaybolacaktır. Makale boyunca, dinin tanımlanması özelinde, monotetik tanımlama biçiminin toplumsal fenomenleri, “gerçek” bir doğaları, “öz”leri varmış gibi ele aldığı ve bu farazi “öz”leri ayıklamaya uğraştığı için sorunlu olduğunu göstermeye ve bu sebeple antropolojik din çalışması veya herhangi bir toplumsal konudaki antropolojik çalışma için pek de uygun olmadığını ortaya koymaya çalıştım. Bunun yerine makalenin sonunda, insanların toplumsal yaşamda varolmasının ve onu anlamlandırmasının çoklu düzeylerine odaklanmanın, monotetik din tanımı çabasının ya toptan bir kenara bırakılmasına sebep olabileceğini ya da bir biçimde tanımlamadaki tıkanıklığın aşılmasını sağlayabileceğini iddia ettim. Burada ele alınan dinin tanımı tartışmasına ilişkin tüm noktalar, antropolojinin insani çeşitliliğe ulaşma yolunda, bilim ve bir zamanların bilimsel idealleri tarafından önüne koyulan engelleri keşfedişinin köşe taşları olarak okunabilir.

Anahtar Kelimeler:

Bilim eleştirisi, antropoloji ve bilimsellik, dinin tanımı, monotetik tanım, doğaüstü, Tanrı, nedensellik ve katılım

A journey exploring the problems of anthropological “scientism”: The “Definition of Religion” debate

This article discusses one of the major debates that led to the classical understanding of science being found problematic and inapplicable to anthropology: the debate on the definition of religion. It begins with the discovery that terms that are immediately associated with religion, such as “supernatural”, “superhuman”, “spiritual being” and “God”, were, for a number of reasons, quite useless according to the scientific criteria at the time the debate began. In this first part, it is shown that the approach to religion as if there are religious characteristics that are valid everywhere and at all times, transcending time and space, is offensive and unacceptable in the face of inter- and intra-communal differences. Behind this attitude there is an ethnocentrism disguised as science. The problem of definition stems not only from the unsustainability of the claim to universality, but also from the treatment of social issues as if they were separate from each other, as if they had a separate “essence” that did not - and should not - touch each other. On the contrary, they are almost inextricably intertwined and it is hardly possible to separate religious phenomena from other social phenomena. However, when religion is attempted to be defined in this way, that is, as if the human universe is divided into two groups: inside and outside the religious sphere, the meaning and complexity of religious beliefs and practices will be largely lost. Throughout the article, I have tried to show that the monothetical way of defining religion is problematic in that it treats social phenomena as if they have “real” natures or “essences” and attempts to extract these hypothetical “essences”, and that it is not well suited fort his reason for the anthropological study of religion or of any anthropological subject. Instead, I argued at the end of the article that focusing on the multiple realities of human existence and of meaning-making in social life can either lead to a wholesale abandonment of the monothetical attempt to define religion or somehow break through the definitional logjam. All the points in the debate on the definition of religion discussed here can be read as cornerstones of anthropology’s discovery of the obstacles to the exploration of human diversity posed by science and the scientific ideals of the time.

Keywords:

Critique of science, anthropology and scientism, definition of religion, monothetic definition, supernatural, God, causality and participation,

PDF

___

Asad, T. (1983). Anthropological conceptions of religion: Reflections on Geertz. Man, 18(2), 237-259. https://doi.org/10.2307/2801433
Beck, U. (2011). Risk toplumu: Başka bir modernliğe doğru (K. Özdoğan ,ve B. Doğan, Çev.). İthaki Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1986)
Bourdieu, P., ve Passeron, J.-C. (2015). Yeniden üretim: Eğitim sistemine ilişkin bir teorinin ilkeleri (A. Tümer, L. Ünsaldı, ve Ö. Akkaya, Çev.). Heretik Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1970)
Capra, F. (1992). Batı düşüncesinde dönüm noktası (M. Armağan, Çev.). İnsan Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1982)
Clifford, J., ve Marcus, E. (Ed.). (1986). Writing culture: The poetics and politics of ethnography. University of California Press.
Douglas, M., ve Isherwood, B. (1999). Tüketimin antropolojisi (E. A. Aytekin, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1979)
Durkheim, E. (1995). The elementary forms of religious life (K. E. Fields, Çev.). The Free Press. (Orijinal eserin basımı 1912)
Durkheim, E. (2010). Sosyolojik yöntemin kuralları (C. B. Akal, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1895)
Foucault, M. (1992). Hapishanenin doğuşu (M. A. Kılıçbay, Çev.). İmge Kitabevi. (Orijinal eserin basımı 1975)
Frazer, J. G. (2017). Altın dal: Dinin ve folklorun kökleri (M. H. Doğan, Çev.). Yapı Kredi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1894)
Geertz, C. (1993). The interpretation of cultures: Selected essays. Fontana Press.
Geertz, H. (1975). An anthropology of religion and magic, I. The Journal of Interdisciplinary History, 6(1), s. 71-89. https://doi.org/10.2307/202825
Goody, J. (1961). Religion and ritual: The definitional problem. British Journal of Sociology, 12(2), 142-164. https://doi.org/10.2307/586928
Hanegraaff, W. J. (2022). Bâtınilik ve akademi: Batı kültürünün reddedilmiş bilgisi (E. Saraçoğlu, Çev.). Vakıfbank Kültür Yayınları. (Orijinal eserin basımı 2012)
Horton, R. (1993). Patterns of thought in Africa and the West. Cambridge University Press.
Klass, M. (1995). Ordered universes: Approaches to the anthropology of religion. Westview Press.
Latour, B. (1993). We have never been modern (C. Porter, Çev.). Harvard University Press. (Orijinal eserin basımı 1991)
Lessa, W. A., ve Vogt, E. Z. (1979). Reader in comparative religion: An anthropological approach. Happer & Row Publishers.
Lévy-Bruhl, L. (2000). İlkel toplumlarda mistik deneyim ve simgeler (O. Adanır, Çev.). Doğu Batı Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1938)
Lewis, I. M. (1986). Religion in context: cults and charisma. Cambridge University Press.
Lowie, R. H. (1924). Primitive religion. Boni and Liveright.
Marx, K., ve Engels, F. (1957). On religion. Progress Publication.
Öncü, A. (2001). Sosyal bilimlerde yeni meşruiyet zemini arayışları. Toplum ve Bilim ve Defter Dergileri Ortak Çalışma Grubu (Ed.) içinde, Sosyal bilimleri yeniden düşünmek (s. 48-52). Metis Yayınları.
Özlem, D. (2001). Evrenselcilik mitosu ve sosyal bilimler. Toplum ve Bilim ve Defter Dergileri Ortak Çalışma Grubu (Ed.) içinde, Sosyal bilimleri yeniden düşünmek (s. 53-66). Metis Yayınları.
Saler, B. (1993). Conceptualizing religion: Immanent anthropologists, transcendent natives, and unbounded categories. E. J. Brill. https://doi.org/10.1163/9789004378797
Southwold, M. (1978). Buddhism and the definition of religion. Man, 13(3), 362-379. https://doi.org/10.2307/2801935
Spiro, M. E. (1994). Culture and human nature. Transaction Publishers. Stolcke, V. (1993). Is sex to gender as race is to ethnicity?. T. Del Valle (Ed.) içinde, Gendered anthropology (s. 17-37). Routledge.
Tambiah, S. J. (2002). Büyü, bilim, din ve akılcılığın kapsamı (U. C. Akın, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 1990)
Weber, M. (1992). The Protestant ethic and spirit of capitalism (T. Parsons, Çev.). Routledge. (Orijinal eserin basımı 1930)