III. Cumhuriyet'te Din Kamu Hizmetinin Kaldırılması, Laiklik

Türkiye Cumhuriyeti’nde laikliğin Fransız laikliğinden örnek alınarak kurulduğu saptaması Kemalist, Atatürkçü, muhafazakar, siyasal İslamcı, liberal, sol liberal hemen her düşünsel ve siyasal çevrede bulunmaktadır. Fransız modelinin örnek olduğu kabulü ile laikliğin kurumsal/örgütsel varoluşu arasında çelişki bulunmaktadır. Fransa’nın örnek alındığını savunanlar, Devlet ile Kilisenin ayrılmış olduğu Fransa’nın laiklik modeline uymayan Diyanet İşleri Başkanlığı karşısında şaşırmakta, bu kurumu bir sapma olarak görmektedir. İmamlara maaş ödeyen bir devlet nasıl laik olabilir sorusu da benzer niteliktedir. Türkiye Cumhuriyeti kurulurken, henüz yirmi yıllık olan Fransız Devlet – Kilise ayrılığı modelinin ya da Devrim sırasındaki kısa ayrılığın örnek alındığı sanısındadırlar. Devrim öncesi laikleşme tarihi bir yana bırakılırsa günümüz Fransız laikliğinin Devrim, Kısa Ayrılık, Konkordato ve Ayrılık aşamalarından geçerek oluşmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundaki laikleştirici önlemler ve laiklik ilkesinin anayasaya girişi incelenirken genellikle 1789 Devriminin örnek olduğu düşünülmektedir. Devrim Laikliği (1789), Konkordato Laikliği (1801-1905) ve Devlet – Kilise Ayrılığı Laikliği (1905’ten günümüze) laikliğin farklı aşamalarıdır. Türk Laikliği, Devrimin ya da 1905’in Ayrılık Laikliğini değil büyük oranda Konkordato (1801) Laikliğini örnek almıştır. 1801 yılında Napolyon ve Papa bir anlaşma imzalamış, Fransa’da bir din işleri bakanlığı kurulmuş, papazlar kamu görevlisi olmuş, kiliselerin ve din bürokrasisinin giderlerini karşılamak üzere bütçeye para konulmuş, devletçe tanınan dinler sistemine geçilmiş ve din bir kamu hizmeti olmuştur. 1905 yılında çıkarılan bir yasa ile Devlet ile Kilise ayrılmış, din kamu hizmeti özelleştirilmiş, din, örgütlü veya bireysel etkinlik niteliğiyle tapını kavramıyla ve serbestlik ilkesi çerçevesinde düzenlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti laikliğinin düzenleme biçimi, Konkordato laikliğine benzetilebilir, Diyanet Laikliği olarak adlandırılabilir. Diyanet Laikliğinin Ayrılık Laikliğine evrilmesinin tartışılabilmesi için Fransız laikliğinin yakından tanınması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler:

: Laiklik, Laikleşme, Din Kamu Hizmetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı

Abolition of Religous Public Services at the Third Republic, Laicism

The idea that Turkish laicism is founded on the model of French laicism is shared by almost in all kind of intellectual and political circles. However, the institutional and organizational existence of Turkish laicism considerably differs from the French model and this fact leads apparent contradictions. Those whotalk about “the French model” in general terms and not clarify the historical phases of that model are surprised by the presence of Diyanet İşleri Başkanlığı (Presidency of Religious Affairs), which does not comply with the French laicism model, where the State and Church are separated. The question that a state pays salaries to imams can be called a laic state arises from the same deficient comparison. They suppose that when the Republic of Turkey was founded, the phase of 1905’s Separation of the Churches and the State or the short phase of Revolutionary Separation were taken as an example. The Modern French system of laicism is formed through the phases of Revolutionary Separation Period (1789), Concordat (1801) and Separation (1905). All these phases, which were completed when the Republic of Turkey was established, have certainlybecome an example for the founders of the Republic. It is not the Revolutionary Separation Period or the Separation of 1905, but the example of the Concordat Laicism (1801) that is taken as a model by the founders of Turkish Republic. In 1801, Napoleon and the Pope signed a Concordat; in terms of this contract a minister of religion was assigned, priests became public officials, money was laid on the budget to cover the expenses of the churches and the religious bureaucracy, the system of state-recognized religions was adopted and religion became a public service. In 1905, the State and the Church were separated by a law, called The Separation Law, the religious public services were privatized, and the religion as an organized or individual activity was conceptualized as worship (le culte) and regulated by the principle of freedom. Concordat is taken as an example or model in the foundation of the Turkish Republic. Turkish laicism can be called the Diyanet Laicism. In order to discuss the possibility of evolution of the Diyanet Laicism to The Separation, we need to study French phases of laicism.

Keywords:

: Laiklik, Laikleşme, Din Kamu Hizmetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı,

PDF

___

Associations religieuses (2016), http://www.interieur.gouv.fr/A-votre-service/Mes-demarches/ Associations/Associations-specifiques-et-fondations/Associations-sous-regime-legalspecial/Associations-religieuses (16.6.2016).
Aksoy, Murat (2005), Başörtüsü–Türban, Batılılaşma–Modernleşme, Laiklik ve Örtünme (İstanbul: Kitap Yayınevi).
Akşit, Bahattin (2005), “Laikleşme Tipolojisi ve Türkiye’deki Laiklik Deneyimi”, Öncü, Ahmet ve Orhan Tekelioğlu (Der.), Şerif Mardin’e Armağan (İstanbul: İletişim Yayınları).
Akyıldız, Ali (2010), “Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 39 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık): 8.
Anayasalar ve Siyasal Belgeler (1976), (İstanbul: Cem Yayınevi) (Çev. ve Der. Server Tanilli).
Autin, Albert (1930), Laïcité et liberté de conscience (Paris: Librairie Félix Alcan).
Aydın, Hüseyin (2015), Aydınlanmanın Ana Kucağında Laiklik ve Atatürkçülük, 2. Baskı (İstanbul: Sentez).
Basdevant-Gaudemet, Brigitte (1998), “Droit et religions en France”, Revue internationale de droit comparé, 50 (2): 335-366.
Başgil, Ali Fuad (2009), Din ve Laiklik, 9. Baskı (İstanbul: Yağmur Yayınları).
Bein, Amit (2013), Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti, Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları (İstanbul: Kitap Yayınevi) (Çev. Bülent Üçpunar).
Berkes, Niyazi (1973), Türkiye’de Çağdaşlaşma (Ankara: Bilgi Yayınları).
Berkes, Niyazi (2004), Türkiye’de Çağdaşlaşma, 6. Baskı (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
Berthelemy, Henry (1931), Hukuku İdare (İstanbul: Hamit Matbaası) (Çev. M. Atıf).
Berthélemy, Henry (1933), Traité élémentaire de droit administatif, 13. Baskı (Paris: Librairie Arthur Rouseau).
Boyacıoğlu, Ramazan (1996), “Tarihi Açıdan Şeyhülislamlık, Şer’iye ve Evkaf Vekaleti”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1: 161-171.
Boyer, Alain (2001), “Congrégations et associations cultuelles”, Revue Projet, 267 (3), http://www.revue-projet.com/articles/2001-3-congregations-et-associations-cultuelles/ (8.10.2017).
Boyer, Jacques (1914), Séparation des Églises et de l'État: lois diverses qui s'y rapportent. Traité pratique (Châteauroux: Imprimerie Badel).
Bureau, Paul (1921), Quinze années de séparation: étude sociale documentaire sur la loi du 9 décembre 1905 (Paris: Bloud & Gay).
Chantin, Jean-Pierre (2005), “Les sectes en France: quel questionnement sur la laïcité”, Nouvelles approches de l’histoire de la laïcité au XXe siècle, colloque du Centre d’Histoire Sociale du 20. siècle, Paris, 18-19 novembre 2005, http://chs.univ-paris1.fr/Collo/laicite/ CHANTIN%20-%20La%EFcit%E9%20et%20sectes%20en%20France.pdf (8.10.2017).
CNFPT (2015), Les fondamentaux de la laïcité et les collectivités territoriales, http://www.cnfpt.fr/sites/default/files/livret_laicite.pdf (8.10.2017).
Coq, Guy (2003), Laïcité et République, Le lien nécessaire (Paris: Éditions du Félin).
Daver, Bülent (1955), Türkiye Cumhuriyeti’nde Layiklik (Ankara: AÜ SBF Yayınları).
Davison, Andrew (2002), Türkiye’de Sekülarizm ve Modernlik, Hermenötik Bir Yeniden Değerlendirme (İstanbul: İletişim Yayınları) (Çev. Tuncay Birkan). Des églises transformées en mosquées? (2017), http://www.patrimoinereligieux.fr/rubriques/gauche/liens/reportages-analyses/des-eglises-devenues-mosqueeslavis-de-lopr (16.6.2017).
Deux conséquences de la loi de séparation de l'Église et de l'État 1905. Exposé historique (Dijon : Impr. de l'union typographique)
Dhuet, L. (1926), “Nouveau régime des cultes en France”, Revue de la jurisprudence résultant des lois et décrets sur la séparation des Églises et de l'État, 2. Baskı (Paris: Librairie des lois et décrets commentés).
Diocèse d’Arras (1931), Manuel des œuvres et institutions (Arras: Secrétariat des Œuvres Catholiques et Sociales).
Duguit, Léon (1923), Manuel de droit constitutionnel, 4.Baskı (Paris: Anciennes Maisons Thorin Et Fontemoing).
Dumont, Paul (2012), “Tanzimat Dönemi (1839-1878)”, Mantran, Robert (Der.), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II, Kuruluş ve Yükseliş Yılları, 2. Baskı (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (Çev. Server Tanilli).
Dumont, Paul ve François Georgeon (2012), “Bir İmparatorluğun Ölümü (1908-1923)”, Mantran, Robert (Der.), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II, Kuruluş ve Yükseliş Yılları, 2. Baskı (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (Çev. Server Tanilli). Exposé sur la laïcité (2009), http://www.cnda.fr/content/download/5104/15442/version/1/file/ exposesur-la-laicite.pdf (8.10.2017).
Eymard-Duvernay, Joseph (1911), Le Clergé, Les Églises et le Culte Catholiques (Paris: Arthur Rousseau).
Faroqhi, Suraiya (2017), Anadolu’da Bektaşilik, XV. Yüzyıl Sonlarından 1826 Yılına Kadar (İstanbul: Alfa).
Fığlalı, Ethem Ruhi (2001), Din ve Lâiklik Üstüne Düşünceler (Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları).
Fığlalı, Ethem Ruhi (2016), Laiklik (Ankara: Panama Yayınları).
Gide, Charles (1905), La séparation des Églises et de l'État (Toulouse: Société provinciale d'édition).
Gözaydın, İştar (2016), Diyanet, Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi, 2. Baskı (İstanbul: İletişim Yayınları).
Gülalp, Haldun (2009), “Türkiye’de Laiklik ve Sol”, Laçiner, Ömer (Der.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler, Cilt 9, (İstanbul: İletişim Yayınları): 669-690.
Gülsunar, Emrah (2015), Jakobenizm ve Kemalizm, Eleştirel Bir Karşılaştırma (İstanbul: Yordam Kitap).
Halpérin, Jean-Louis, “La représentation de la laïcité parmi les juristes français et étrangers”, http://constitutiolibertatis.hautetfort.com/files/halperin-separation-auteurs.3.pdf (8.10.2017).
Kelly, John Maurice (1994), A Short History of Western Legal Theory (Oxford University Press).
Karahanoğulları, Onur (2015), “III. Cumhuriyetin Kuruluşunda Yargı Tasfiyeleri”, Mülkiye Dergisi, 39 (1): 187-213.
Karahanoğulları, Onur (2013), “Fransa’da Kamu Yönetimi”, Karasu, Koray (Der.), Kamu Yönetimi Ülke İncelemeleri (Ankara: İmge): 41-144.
L’affectation légale des édifices du culte (2017), l'Observatoire du Patrimoine Religieux, http://www.patrimoine-religieux.fr/rubriques/gauche/nos-conseils/questionsjuridiques/statut-juridique-du-patrimoine-religieux-et-regimes-de-protection-1/1- laffectation-legale-des-edifices-du-culte (16.6.2017).
Lalouette, Jacqueline (2008), “La loi du 9 décembre 1905: quelques considérations sur ses principes et leur élaboration”, Vandenbussche, Robert (Der.), De Georges Clemenceau à Jacques Chirac: l’état et la pratique de la Loi de Séparation, (Villeneuve d’Ascq: IRHiS): 45-65. Le régime de séparation (2017), http://www.vie-publique.fr/politiques-publiques/etat-culteslaicite/separation-eglises-etat/ (16.6.2017).
Lecanuet, R. P. (1930), L'Église de France sous la Troisième République. Les Signes avantcoureurs de la séparation (Paris: Félix Alcan).
Lecomte, Maxime (1906), La Séparation des Églises et de l'État, histoire, principes, discussions, commentaires des articles (Paris: Librairie Félix Juven).
Lewis, Bernard (1970), Modern Türkiye’nin Doğuşu (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları) (Çev. Metin Kıratlı).
Mantran, Robert (2012), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, Kuruluş ve Yükseliş Yılları, 2. Baskı (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (Çev. Server Tanilli).
Mantran, Robert (2012), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II, Kuruluş ve Yükseliş Yılları, 2. Baskı, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları) (Çev. Server Tanilli).
Manuel des cultes (Législation, Jurisprudence) (1911), (Paris: Dalloz).
Maurey, Hervé (2015), “Les collectivités territoriales et le financement des lieux de culte”, Les collectivités territoriales et le financement des lieux de culte. Narfon, Julien de (1912), La séparation des Églises et de l’État, Orgines, Étapes, Bilan (Paris: Librairie Félix Alcan).
Nedim, Vedat ve Bürhan Asaf (Haz.), Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine, Nasıldı Nasıl Oldu? (1933), (İstanbul: Maarif Vekâleti, Devlet Matbaası).
Reutenauer, Paul (1906), Nouveau régime des cultes en France : commentaire de la loi du 9 décembre 1905 sur la séparation des Églises et de l'État, 2. Baskı (Paris: Administration du Bulletin-Commentaire des lois nouvelles et décrets).
Rolland, Patrice (2005), “Qu’est-ce qu’un culte aux yeux de la République?”, Archives de sciences sociales des religions, 129 (janvier-mars): 1-11.
Sabatier, Paul (1906), À propos de la séparation des Églises et de l'État (Paris: Librairie Fischbacher).
Saraç, Tahsin (1990), Büyük Fransızca Türkçe Sözlük, 3. Baskı (İstanbul: Adam Yayınları).
Schwartz, Rémy (2005), “Fondements et enjeux de la loi 1905”, La laicïté dans la cité (Paris).
Schwartz, Rémy (2005), “La jurisprudence de la loi de 1905”, Nouvelles approches de l'histoire de la laïcité au 20ème siècle, Colloque co-organisé par le Centre d'histoire sociale du XXe siècle, Université Paris I Panthéon-Sorbonne) et l'UNSA Éducation, http://histoiresociale.univ-paris1.fr/Collo/laicite/Schwartz.pdf (8.10.2017).
Scot, Jean-Paul (2007), “Liberté-égalité-laïcité. Genèse, caractères et enjeux de la loi de 1905”, Cahiers d’histoire: Revue d’histoire critique, 100: 161-183.
Seneze, Nicolas (2007), “Les associations diocésaines, clé des relations Église-État”, http://www.lacroix.com/Religion/Les-associations-diocesaines-cle-des-relations-Eglise-Etat-2007-04- 16-521553 (8.10.2017).
Sorrel, Christian (2006), “1905-2005: La séparation des Églises et de l’État en France entre mémoire et histoire”, Schweizerische Zeitchrift für Religions- und Kulturgeschichte, 100: 261-277.
Şan, Mustafa Kemal (2012), “Baskıcı Bir Laiklik Modeli Olarak Türk Laikliğinin Anatomisi”, Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries), 7 (2): 1-25.
Tanilli, Server (2013), Din ve Politika, “Laik Barış”ın Dostları ve Düşmanları, 5. Baskı (İstanbul: Cumhuriyet Kitapları).
Tanör, Bülent (2002), Kurtuluş Kuruluş, 4. Baskı (İstanbul: Cumhuriyet Kitapları). http://www.cnda.fr/content/download/5104/15442/version/1/file/exposesur-la-laicite.pdf (16.6.2017).
http://www.interieur.gouv.fr/Actualites/L-actu-du-Ministere/Le-ministere-de-l-Interieur-ministere-descultes (16.6.2017).
http://www.lejdd.fr/Societe/Religion/Le-financement-d-une-mosquee-en-France-comment-camarche-800365 (16.6.2017).
http://www.vie-publique.fr/politiques-publiques/etat-cultes-laicite/separation-eglises-etat/ (16.6.2017).