Bir Şerhin Hikayesini Kovalarken Bir Hikayenin Şerhini Bulmak: Aḥmed b. Maḥmūd el-Ḥalebī’nin Şerḥu’l-Cevāhiri’l-Muḍīʾe’si ve Nesīmī’nin Öldürülüşüne Tanıklığı

Bu makale, manzum bir kelam metninin Memlük Türk Devleti’nin son yüzyılının başında Halep’te yazılan şerhini konu edinmektedir. Şerhe konu olan manzum metin, Ḥanefī-Māturīdī kelam geleneğinin yayımlanmış en uzun Arapça akaid manzumesi olan İmāmzāde el-Buḫārī’nin (ö.573/1177) ʿUḳūdu’l-ʿAḳāʾid fī Funūni’l-Fevāʾid isimli 770 beyitlik eseridir. Adı geçen manzumenin, 823 (1420) yılında Halepli bir Ḥanefī alim olan Aḥmed b. Maḥmūd b. Suleymān (9./15.yy.) tarafından Şerḥu’l-Cevāhiri’l-Muḍīʾe başlığıyla yapılan şerhi; gerek ʿİmāduddīn en-Nesīmī’nin (ö.823/1420) katledilmesi hakkında oldukça net bilgiler vermesi ve gerekse Ḥurūfīliğin Nesīmiyye kolundan bahseden ilk metin olması açısından ayrı bir öneme sahiptir. Söz konusu şerhin tahkiki, bir yüksek lisans tezi kapsamında bilimsel metotlara riayet edilmeden yapılmış; sonuçta hem manzume hem de şerhi başka kişilere nisbet edilmiştir. Bu yazıda, ilkin ana metin ile şerhinin yazarlarının kimliğini tespit etme sürecinde yaşadıklarımız hikayelendirilmeye çalışılmış, ardından şerhin muhtevası kelami ve siyasi açıdan tahlil edilmiş, son olarak da Nesīmiyye hareketinin Memlük coğrafyasındaki varlık zemini ve bunun şerhteki izdüşümü ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Ehl-i Sünnet, Ḥanefī-Māturīdī Kelamı, Memlük Türk Devleti, Ḥurūfīlik, Aḥmed b. Maḥmūd el-Ḥalebī, Şerḥu’l-Cevāhiri’l-Muḍīʾe, Nesīmī

Finding the Commentary of a Story While Chasing the Story of a Commentary: Ahmad b. Maḥmūd al-Ḥalabī's Sharḥ al-Jawāhir al-Muḍīʾa and His Testimony to the Murder of Nasīmī

This study deals with a kalam commentary text written in Aleppo dating from the beginning of the last century of the Mamluk Turkish State. The research has shown that the poem commentated upon is Imāmzāda al-Bukhārī’s (d.573/1177) ʿUqūd al-ʿAqāʾid fī Funūn al-Fawāʾid, which consists of 770 couplets and is the lengthiest Arabic creed (ʿaqāʾid) poem in the Ḥanafī-Māturīdī tradition, and that the commentary entitled Sharḥ al-Jawāhir al-Muḍīʾa is written by an otherwise unknown Ḥanafī scholar Aḥmad b. Maḥmūd b. Sulaymān al-Ḥalabī (9th/15th century) in 823 (1420). Giving explicit first-hand information regarding circumstances of Nasīmī’s (d.823/1420) death and being the first text to mention the Nasīmiyya branch of the Ḥurūfism, the text has special importance. The commentary has been edited as part of a Master’s thesis, however, without taking into account the scientific methods of critical edition, and as a result, both the poem and the commentary were attributed by the editor to other people than their true authors. In the first part of this study, I tell the story of how I have identified the authors of both the text and the commentary. Then, I analyze the commentary in terms of Kalam and the politics of the time. Finally, I discuss the ground of existence of the Nasīmiyya movement in the Mamluk region and its reflection on the commentary.

Keywords:

Ḥanafī-Māturīdī Kalam, Ahl al-Sunna, Mamluk State, Ḥurūfism, Aḥmad b. Maḥmūd al-Ḥalabī, Sharḥ al-Jawāhir al-Muḍīʾa, Nasīmī,

PDF

___

Aksu, Hüsamettin. “Hurûfîlik,” DİA, c.18, ss.408-412.
Bilgin, A. Azmi. “Nesîmî,” DİA, c.23, ss.3-5.
Bölükbaş, Ömer. “Ebu’l-Berekât en-Nesefî ve Şerhu’l-Cevâhiri’l-Mudiyye Adlı Eserinin Tahkikli Neşri,” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Recep Tayip Erdoğan Üniversitesi, Rize, 2014.
el-Buḫārī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿīl. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Zuheyr b. Nāṣır en-Nāṣır. Beyrut: Dāru Ṭavḳi’n-Necāt, 1422.
el-Buḫārī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿīl. Ḫalḳu Efʿāli’l-ʿİbād. Tah. ʿAbdurraḥmān ʿUmeyra. Riyad: Dāru’l-Meʿārifi’s-Suʿūdiyye, tsz.
Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik: Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
ed-Dāvūdī, Şemsuddīn Muḥammed b. ʿAlī. Ṭabaḳātu’l-Mufessirīn. Tah. Komisyon. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
Demir, Abdullah. “Ali b. Osmân el-Ûşî’nin Mâtürîdî Kelamına Katkıları,” Ferhat Gökçe (ed.), Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri (Bişkek: TDV Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018) içinde, ss.371-386.
Ebū Ḥanı fe en-Nuʿma n b. S̱ a bit. “el-Fiḳhu’l-Ebsaṭ,” tah. Muḥammed Za hid el-Kevs̱erı , el-ʿAḳīde ve ʿİlmu’l-Kelām (Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004) içinde, ss.595-615.
Ebū Ḥanı fe en-Nuʿma n b. S̱ a bit. “el-Vaṣiyye,” tah. Muḥammed Za hid el-Kevs̱erī, elʿAḳīde ve ʿİlmu’l-Kelām (Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004) içinde, ss.633-637.
Erdem, İlhan. “Ak-Koyunlu Devletinin Kurucusu Kara-Yülük Osman Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri (?-1435),” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 34:1-2 (1990), ss.99-108.
el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. Fayṣalu’t-Tefriḳa beyne’l-İslām ve’z-Zendeḳa; ve yelīhi Ḳānūnu’t-Teʾvīl. Tah. Maḥmūd Bīcū. Dimeşḳ: Dāru’lBeyrūtī, 1430/2009.
el-Ḥalebī, Aḥmed b. Maḥmūd b. Suleymān. Şerḥu’l-Cevāhiri’l-Muḍīʾe (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2280; Şerḥu’l-Cevāhiri’l-Muḍīʾe (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2366.
Ḫalīl b. el-ʿAlāʾ. Nefīsu’r-Riyāḍ li-İʿdāmi’l-Emrāḍ (Yazma), Süleymaniye KütüphanesiA. Tekelioğlu, no.910; Nefīsu’r-Riyāḍ li-İʿdāmi’l-Emrāḍ (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Kılıç Ali Paşa, no.1027-3; Nefīsu’r-Riyāḍ li-İʿdāmi’l-Emrāḍ (Yazma), Nuruosmaniye Kütüphanesi, no.4984-2.
el-Ḥamevī, Şihābuddīn Yāḳūt b. ʿAbdillāh. Muʿcemu’l-Udebāʾ İrşādu’l-Erīb ilā Maʿrifeti’l-Edīb. Tah. İḥsān ʿAbbās. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1414/1993.
İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Şihābuddīn Aḥmed b. ʿAlī. İnbāʾu’l-Ġumr bi-Ebnāʾi’l-ʿUmr. Tah. Ḥasen Ḥabeşī. Kahire: Lecnetu İḥya ʾi’t-Tura s̱i’l-İslāmī, 1389/1969.
İbn Ḫaldūn, Veliyyuddīn ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed. Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
İbnu’l-ʿAdīm, Kemāluddīn ʿUmer b. Aḥmed. Buġyetu’ṭ-Ṭaleb fī Tārīḫi Ḥaleb. Tah. Suheyl Zekkār. Beyrut: Dāru'l-Fikr, tsz.
İmāmzāde, Muḥammed b. Ebī Bekr eş-Şerġī el-Buḫārī. ʿUḳūdu’l-ʿAḳāʾid fī Funūni’lFevāʾid (Aḥmed b. Ebī’l-Muʾeyyed en-Nesefī, el-Manẓūmetu’r-Rāʾiyye ile birlikte). Tah. Muhammed Osman Doğan. Amman: Dāru’l-Fetḥ, 1439/2018.
İzgi, Cevat. “Herevî, Ali b. Ebû Bekir,” DİA, c.17, ss.221-222.
Kalaycı, Mehmet. “7./13. Yüzyıl Anadolu’sunda Yaşamış Bir Hanefî Âlimin Ferağ Kayıtlarında Saklı Otobiyografisi: ‘Alā-i Aḫlāṭī ve Mecmū‘ası,” Dini Araştırmalar Dergisi 20:52 (2017), ss.9-31.
Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâturîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil,” Ahmet Hamdi Furat ve diğerleri (ed.), Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler - XVIII. Yüzyıl Sempozyumu (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2018) içinde, c.2, ss.47-95.
Kalaycı, Mehmet. “Kutuplaşma, Konumlanma ve Ayrışma Zemini Olarak Mezheplerde Tekfîr ve Tadlîl Olgusu,” Murat Sülün (ed.), Hayatın Anlamı İman (İstanbul: Ensar Yayınları, 2018) içinde, ss.179-213.
Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Kanat, Cüneyt. Ortaçağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza. İstanbul: Küre Yayınları, 2010.
Kansızoğlu, Yakup. “Hurufilik Tasavvuru ve Kur’an Yorumuna Olan Etkileri,” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2003.
Kesik, Muharrem. Anadolu Türk Beylikleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018.
Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
el-Ḳuşeyrī, Ebū’l-Ḳāsim ʿAbdulkerīm b. Hevāzin. er-Risāletu’l-Ḳuşeyriyye. Tah. ʿAbdulḥalīm Maḥmūd ve Maḥmūd b. eş-Şerīf. Kahire: Dāru’l-Maʿārif, tsz.
el-Maḳrīzī, Taḳiyyuddīn Aḥmed b. ʿAlī. el-Mevāʿiẓ ve’l-İʿtibār bi-Ẕikri’l-Ḫiṭaṭ ve’l-Ās̱ār. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418.
el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Kitābu’t-Tevḥīd. Tah. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1428/2007.
el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvīlātu’l-Ḳurʾān, c.4, en-Nisāʾ - el-Māʾide. Tah. Mehmet Boynukalın. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
en-Nesefī, Ebū’l-Berekāt ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Maḥmūd. el-İʿtimād fī’l-İʿtiḳād. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye, 1432/2012.
en-Nesefī, Ebū’l-Muʿīn Meymūn b. Muḥammed. Baḥru’l-Kelām. Haz. Veliyyuddīn Muḥammed Ṣāliḥ el-Farfūr. Dimeşḳ: Mektebetu Dāri’l-Farfūr, 1421/2000.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler yahud Dairenin Dışına Çıkanlar: 15-17. Yüzyıllar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Özen, Şükrü. “İslam Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lütfî’nin İdamının Fıkhîliği,” İslâm Araştırmaları Dergisi 6 (2001), ss.17-62.
Pārsā, Ḫāce Muḥammed b. Muḥammed. Faṣlu’l-Ḫiṭāb. Tah. Celīl Misger Nejād. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dānişgāhī, 1381.
er-Rāġib el-İṣfahānī, el-Ḥuseyn b. Muḥammed. eẕ-Ẕerīʿa ilā Mekārimi’ş-Şerīʿa. Tah. Ebū’l-Yezīd Ebū Zeyd el-ʿAcemī. Kahire: Dāru’s-Selām, 1428/2007.
eṣ-Ṣābūnī, Nūruddīn Aḥmed b. Maḥmūd. el-Kifāye fī’l-Hidāye. Tah. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dāru İbn Ḥazm; İstanbul: İSAM Yayınları, 1435/2014.
eṣ-Ṣaffār, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. İsmāʿīl el-Buḫārī. Telḫīṣu’l-Edille li-Ḳavāʿidi’t-Tevḥīd. Tah. Angelika Brodersen. Beyrut: el-Maʿhedu’l-Almānī li’l-Ebḥa s̱i’şŞarḳiyye [Orient-Institut Beirut], 1432/2011.
es-Sālimī, Ebū Şekūr Muḥammed b. ʿAbdisseyyid. et-Temhīd fī Beyāni’t-Tevḥīd. Tah. Ömür Türkmen. Ankara: TDV Yayınları; Beyrut: Dāru İbn Ḥazm, 2017.
es-Semerḳandī, Ebu ’l-Leys̠ Naṣr b. Muḥammed. Tenbīhu’l-Ġāfilīn bi-Eḥādīs̱i Seyyidi’lEnbiyāʾ ve’l-Murselīn. Tah. Yūsuf ʿAlī Bedīvī. Dimeşḳ: Da ru I bn Kes̱ı r, 1421/2000.
es-Semerḳandī, Ruknuddīn ʿUbeydullāh b. Muḥammed. el-ʿAḳīdetu’r-Rukniyye fī Şerḥi Lā İlāhe İllāllāh Muḥammed Rasūlullāh. Tah. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 1429/2008.
Sibṭ İbnu’l-ʿAcemī, Ebū Ẕerr Aḥmed b. İbrāhīm. Kunūzu’ẕ-Ẕeheb fī Tārīḫi Ḥaleb. Tah. Şevḳı Şaʿs̱ ve Fa liḥ el-Bekkūr. Halep: Dāru’l-Ḳalemi’l-ʿArabī, 1417/1996.
Yıldırım, Rıza. Aleviliğin Doğuşu: Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri 1300-1501. Terc. Barış Yıldırım. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
Yılmaz, Okan Kadir (Haz.). İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Şuʿayb elArnaʾūṭ. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1405/1985.
eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu'l-Meşāhīr ve’l-Aʿlām. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrut: Dāru’l-Maġribi’l-ʿArabī, 2003.