Bir Rivayetin Kısa Anatomisi: Tarihsel Süreçte İftirak Hadisinin Anlaşılma Biçimleri Üzerine
Ümmetin yetmiş üç fırkaya ayrılacağını ve bunlardan birinin kurtuluşa ereceğini dile getiren iftirak hadisi, Müslümanların dinî ve kültürel geleneğine damgasını vurmuş önemli rivayetlerden biridir. Bu çalışmada, iftirak hadisinin tarihsel süreçteki anlaşılma biçimleri üzerinde ana hatlarıyla durulmuş; farklı isnād ve metin yapılarıyla literatürde yer bulan iftirak hadisinin nasıl anlaşıldığı, rivayetlerin hangi yönlerine dikkat çekildiği, bu rivayetler ekseninde ne tür tartışmaların gündeme geldiği genel olarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, iftirak hadisini kabul ve reddedenlerin kimler olduğu, hadis hakkındaki lehte veya aleyhte değerlendirmelerin temel hareket noktaları ve bakış açıları değerlendirilmiştir
A Brief Anatomy of a Tradition: On the Various Understandings of the Hadith of Iftirāq
in History
in History The hadith of iftirāq (‘division’) that says that the Islamic umma will divide into seventy three sects and only one of them will be saved is one of the most remarkable accounts that made a lasting impact on Islamic religious and cultural tradition. This study deals with different understandings and interpretations of this hadith in the course of history by various individuals and schools of thought, and, in this context, discusses the arguments of those who have rejected the hadith. It appears that the scholars, be they Sunnis or non-Sunnis, even when rejecting the hadith, have primarily focused on the last part of the hadith where those who will be saved are identified. Various aspects of the hadith that may attract the attention of the modern reader hardly seems to have been a matter of major interest in pre-modern times
___
- Abd b. Ḥumeyd, Ebū Muḥammed el-Kissī. El- Munteḫab min Musnedi Abd b. Ḥumeyd. Tah. Ebū Abdullāh Muṣṭafā b. el- Adavī. Riyad: Dāru Belensiye, 2002.
- Abduh, Abdusselām Muḥammed. Te emmulāt fīt- Turās ̠il- Uḳadī lil-Firaḳil- Kelāmiyye: Firḳatul-Ḫavāric . Kahire: Dārul-Kitābil-Cāmi ī, tsz.
- Abdunnāẓır, Muḥsin. Mes eletul- İmāme vel- Vaḍ u fīl-Ḥadīs ̠ indel- Firaḳil- İslāmiyye . Byy: Dārul- Arabiyye lil-Kitāb, 1983.
- Abdurrazzāḳ b. Hemmām eṣ - Ṣan ānī. El- Muṣannef. Tah. Ḥabīburraḥmān el- A ẓamī. Beyrut: el-Mektebul-İslāmī, 1403/1983.
- el- Aclūnī, Ebūl-Fidā İsmā īl b. Muḥammed. Keşful-Ḫafā ve Muzīlul- İlbās ammā İştehera minel-Eḥādīs ̠ alā Elsinetin- Nās. Beyrut: Dāru İḥyā it- Turās ̠il- Arabī, 1351.
- el- Ācurrī, Ebū Bekr Muḥammed b. el -Ḥuseyn. Kitābuş -Şerī a. Tah. Abdullāh b. Umer ed-Dumeycī. Riyad: Dārul- Vaṭan, 1997.
- Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū Abdullāh Aḥmed b. Muḥammed eş - Şeybānī. Musnedul- İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Tah. Şu ayb el- Arna ūṭ, Muḥammed Na īm el- Arḳas ūs ī, Ā dil Murşid, İbrā hīm ez -Zeyba ḳ, Muḥammed Rı v n el- Arḳas ūs ī, K mil el-Ḫ arr . Beyrut: Mu essesetur -Risāle, 1420/1999. el- Aḥsā ī, İbn Ebī Cumhūr. Avālī el-Le ālī. Kum: Dāru Seyyidiş - Şuhedā , 1405.
- Alī el- Kārī, Ebūl- Ḥasen Nūruddīn Alī b. Sulṭān Muḥammed. Mirḳātul- Mefātīḥ Şerḥu Mişkātil- Meṣābīḥ. Beyrut: Dārul-Fikr, 2002.
- el- Āmidī, Seyfuddīn. Ebkārul- Efkār fī Uṣūlid- Dīn. Tah. Aḥmed Muḥammed el- Mehdī. Kahire: Maṭba atu Dāril-Kutub vel- Ves ̠ā iḳil-Ḳavmiyye, 1424/2004.
- Ateş, Ali Osman. Ehl-i Sünnet ve Şîanın Delîl Olarak Aldığı Bazı Hadîsler . İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
- el- Aẓīmābādī, Ebūṭ-Ṭayyib Şemsulḥaḳḳ Muḥammed b. Emīr Alī. Avnul-Ma būd Şerḥu Suneni Ebī Dāvūd. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1415.
- el-Baġdādī, Ebū Manṣūr Abdulḳāhir b. Ṭāhir et-Temīmī. El- Farḳ beynel-Firaḳ. Tah. Muḥammed Muḥyīddīn Abdulḥamīd. Beyr ut: el-Mektebetul- Aṣriyye, 1416/1995.
- ---------- . Mezhepler Arasındaki Farklar: el- Fark beynel- Fırak. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
- ---------- . Moslem Schisms and Sects = Al-Farḳ Bain al- Firaḳ: Being the History of the Various Philosophic Systems Developed in Islam, trans. by Kate Chambers Seelye. New York: Columbia University Press, 1920.
- Bedevī, Abdurraḥmān. Meẕāhibul-İslāmiyyīn. Beyrut: Dārul- İlm lil-Melāyīn, 1997.
- el-Beġavī, Ebū Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mes ūd. Me ālimut- Tenzīl fī Tefsīril- Ḳur ān. Tah. Muḥammed Abdullāh en- Nemr & Us ̱mān Cuma & Suleymān Muslim. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1417/1997.
- Benli, Osman Gazi. Din Dili Bağlamında 73 Fırka Hadisinin Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ondokuz Ma yıs Üniversitesi, Samsun, 2010.
- el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el- Ḥuseyn b. Alī. el- İtiḳād alā Meẕhebis-Selef Ehlis -Sunne vel- Cemā a. Neşr Ebūl- Faḍl Muḥammed eṣ - Ṣiddīḳ el- Ġumārī. Byy: Dārul- Ahd el- Cedīd liṭ- Ṭibā a, 1379/1959.
- ---------- . Delā ilun- Nubuvve ve Ma rifetu Aḥvāli Ṣāḥibiş -Şerī a. Tah. Abdulmu ṭī Ḳal acī. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1408/1988.
- Bozan, Metin. Mezhepler Tarihçiliği Açısından Seyfuddin Âmidi, Uluslararası Seyfuddin Âmidi Sempozyumu Bildirileri (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009) içinde, ss.257-68;
- Dalkıran, Sayın. Yetmişüç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri, EKEV Akademi Dergisi 1:1 (1997), ss.97 -115.
- ed- Dārimī, Ebū Muḥammed Abdullāh b. Abdurraḥmān b. Faḍl. Sunenud- Dārimī. Tah. Muṣṭafā Dīb el-Buġā. Dimeşḳ: Dāru l-Muṣṭafā, 2007.
- ed- Devraḳī, Ebū Abdullāh Aḥmed b. İbrāhīm. Musnedu Sa d ibn Ebī Vaḳḳāṣ . Tah. Āmir Ḥasen Ṣabrī. Beyrut: Dārul- Beşā iril- İslāmiyye, 1407/1987.
- ed- Deylemī, Ebū Muḥammed el-Ḥasen b. Muḥammed. İrşādul-Ḳulūb. Byy: Dāruş -Şerīf er-Riḍā lin-Neşr, 1412.
- Doğan, İsa. Hasan el- Utrûş, DİA, c.16, ss.256-58.
- Dozy, Reinhart P. A . İslam Tarihi. Osmanlıcaya çev. Abdullah Cevdet; sadeleştiren Vedat Atila. İstanbul: Gri Yayınevi, 2006.
- Ebū Dāvūd Suleymān b. el-Eş as ̠ b. İsḥāḳ es - Sicistānī. Kitābus -Sunen: Sunenu Ebī Dāvūd. Tah. Muḥammed Avvāme. Beyrut: Mu essesetur- Rayyān, 1998.
- Ebū Ya lā Aḥmed b. Alī b. el-Mus ̠ennā el-Mavṣilī. Musnedu Ebī Ya lā el-Mavṣilī. Tah. Ḥuseyn Selīm Esed. Dimeşḳ: Dārul-Me mūn lit-Turās ̠, 1984.
- Ebūl- Leys ̠ es - Se merḳandī, Naṣr b. Muḥammed b. Aḥmed. Tefsīrus-Semerḳandī el- Musemmā Baḥrul- Ulūm . Tah. Alī Muḥammed Mu avvaḍ ve diğerleri. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1413/1993.
- Eren, Abdullah. İftirak Hadislerinin Tahric, Tahkik ve Yorumu, Yayınlanmamış yükse k yisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 1998.
- Eren, Muhammet Emin. Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri, Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2014.
- Fığlalı, Ethem Ruhi. Çevirenin Önsözü, Abdulḳāhir el-Baġdādī, Mezhepler Arasındaki Farklar: el- Fark beynel-Fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Ankara: TDV Yayınları, 1991) içinde, ss. xiii- xxxi.
- Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law . İng. çev. Andras & Ruth Hamori. Princeton: Princeton University Pre ss, 1981.
- ---------- . Le Dénombrement des Sectes Mohamétanes, Revue de lHistoire des Religions 26 (1892), s. 129- 137. [= Goldziher, Gesammelte Schriften, Ed. Joseph DeSomogyi (Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung, 1968) içinde, c.2, ss.405 - 15.]
- ---------- . Beiträge zur Literaturgeschichte der Śîâ und des sunnitischen Polemik, Sitzungsberichte der philosophisch- historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien, 78 (1874), s. 439-524. [= Goldziher, Gesammelte Schriften içinde, c.1, ss.261 - 346.]
- Gömbeyaz, Kadir. 73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14:2 (2005), ss.147 -160.
- ---------- . Bâbertîye Nispet Edilen Bir Fırka Risalesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar, e - Makâlât: Mezhep Araştırmaları (www.emakalat.com) 5:1 (2012), ss.7 -33.
- ---------- . İtikadi Fırka Tasnifçiliğinde Âmidinin Yeri, Uluslararası Seyfuddin Âmidi Sempozyumu Bildirileri (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009) içinde, ss.269-302.
- el-Ḥākim en-Nīsābūrī, Ebū Abdullāh İbnul- Beyyi Muḥammed. El-Mustedrak alāṣ- Ṣaḥīḥayn. Kahire: Dārul-Ḥarameyn, 1417/1997.
- İbn Arrāḳ, Ebūl-Ḥasen Alī b. Muḥammed el- Kinānī. Tenzīhuş- Şerī atil- Merfū a anil-Aḫbāriş -Şenī atil-Mevḍū a. Tah. Abdulvahhāb Abdullaṭīf & Abdullāh Muḥammed eṣ - Ṣiddīḳ. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1401/1981.
- İbn Baṭṭa, Ebū Abdullāh Ubeydullāh b. Muḥammed el- Ukberī. El-İbāne an Şerī atil- Firḳatin-Nāciye ve Mucānebetil- Firaḳil- Meẕmūme . Tah. Riḍā Na sān Mu ṭī. Riyad: Dārur- Rāye, 1994.
- İbn Cemā a, Ebū Abdullāh Bedruddīn Muḥammed b. İbrāhīm. Īḍāḥud-Delīl fī Ḳaṭ i Ḥuceci Ehlit-Ta ṭīl. Tah. Vehbī Suleymān Ġāvicī el-Elbānī. [Kahire]: Dārus -Selām, 1410/1990.
- İbn Ebī Āṣ im, Ebū Bekr İbnun-Nebīl Aḥmed b. Amr. Kitābus- Sunne. tah. M. Nāṣiruddīn el-Elbānī.Beyrut: el-Mektebul- İslāmī, 1980.
- İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed Abdurraḥmān b. Muḥammed. Tefsīrul-Ḳur ānil- Aẓīm . Tah. Es ad Muḥammed eṭ- Ṭayyib. Mekke: Mektebetu Nizār Muṣṭafā el- Bāz, 1997/1417.
- İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed Alī b. Aḥmed eẓ -Ẓāhirī. El- Faṣl fīl- Milel vel-Ehvā ven-Niḥal. Tah. Muḥammed İbrāhīm Naṣr & Abdurraḥmān Umeyra. Beyrut: Dārul-Cīl, 1416/1996.
- ---------- . El- Muḥallā bil-Ās ̠ār . Tah. Abdulġafūr Suleymān el-Bundārī. Beyrut: Dārul- Fikr, 1408/1988.
- ---------- . Risāle fīl-İmāme, Rasā ilu İbn Ḥazm el- Endelusī, tah. İḥsān Abbās (Beyrut: el- Mu essesetul- Arabiyye, 1981) içinde, c.3, ss.207-216.
- İbn Ḳayyim el- Cevziyye, Muḥammed b. Ebī Bekr b. Eyyūb. Medāricus-Sālikīn beyne Menāzili İyyāke Na budu ve İyyāke Neste īn. Tah. Muḥammed Ḥāmid el- Faḳī. Beyrut: Dārul- Kitābil- Arabī, 1393/1973.
- İbn Māce, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Yezīd el- Ḳazvīnī. Es - Sunen. Tah. Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. Beyrut: Dārul-Fikr, tsz.
- İbn Maṭīr, Aḥmed b. Alī el- Ḥikemī. Keşful- Ġumme fī İdḥāḍi Ḥadīs ̠i İftirāḳil- Umme, Abdullāh b. Yaḥyā es - Sureyḥī (derleme ve edisyon), Rasā il ve Ebḥās ̠ fī Ḥadīs ̠i İftirāḳil- Umme (Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 2009) içinde, ss.23 -33.
- İbn Teymiyye, Ebūl- Abbās Taḳīyyuddīn Aḥmed b. Abdulḥalīm. Minhācus- Sunnetin-Nebeviyye . Tah. Muḥammed Reşād Sālim. Riyad: Cāmi atul- İmām Muḥammed b. Sa ūd el- İslāmiyye, 1406/1986.
- ---------- . Mecmū ul- Fetāvā. Neşr Abdurraḥmān b. Muḥammed b. Ḳāsim. Medine: Vizāretuş - Şu ūnil-İslāmiyye, 2004/1465.
- ---------- . En- Nubuvvāt. Tah. Abdul azīz b. Ṣāliḥ. Riyad: Aḍvā us - Selef, 1420/2000.
- ---------- . El- Fetāvā el-Kubrā. Tah. Muḥammed Abdulḳādir Aṭā & Muṣṭafā Abdulḳādir Aṭā. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1408/1987.
- İbnul- Vezīr, Muḥammed b. İbrāhīm el-Yemānī. El- Avāṣim vel-Ḳavāṣim fīẕ- Ẕebb an Sunneti Ebīl-Ḳāsim . Tah. Şu ayb el- Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetur - Risāle, 1415/1994.
- el- İrāḳī, Ebūl-Faḍl Zeynuddīn Abdurraḥīm b. el-Ḥuseyn. El- Muġnī an Ḥamlil- Esfār fīl-Esfār fī Taḫrīci mā fīl-İḥyā minel-Aḫbār. Neşr Ebū Muḥammed Eşref b. Abdulmaḳṣūd. Riyad: Mektebetu Dāri Ṭaberiyye, 1415/1995.
- İzzān, Muḥammed Yaḥyā Sālim. Ḥadīs ̠u İftirāḳil-Umme Taḥtel- Mecher. Ṣan ā : Merkezut- Turās ̠ vel- Baḥs ̠i l- Yemenī, 1422/2001.
- el-Ḳāḍī Abdulcabbār b. Ahmed el-Esedābādī. Faḍlul-İtizāl ve Ṭabaḳātul- Mu tezile . Tah. Fu ād Seyyid. Tunus: ed- Dārut-Tūnisiyye, 1972.
- el-Ḳannūcī, Ebuṭ-Ṭayyib Muḥammed Ṣiddīḳ Ḥasen Ḫān. Ebcedul- Ulūm . Neşr Abdulcabbār Zekkār. Dimeşḳ: Vizāretus ̠-S̠aḳāfe, 1978.
- Keleş, Ahmet. 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme, Marife 5:3 (2005), ss.25 -45.
- el-Kettānī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Ebīl- Feyḍ el-İdrīsī. Naẓmul- Mutenās ̱ir minel-Eḥādīs ̱il- Mutevātir. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 1407/1987.
- el-Keyālī, Muḥammed Ādil Azīze. El-Firḳatun- Nāciye Hiye el-Ummetul- İslāmiyye Kulluhā. Byy: Mu essesetul-Kāẓim el-Ḫayriyye, tsz.
- Kubat, Mehmet. 73 Fırka Hadisini Yeniden Düşünmek, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:2 (2012), ss.9-45.
- el- Lālekā ī, Ebūl- Ḳāsim Hibetullāh eṭ-Ṭaberī. Şerḥu Uṣūli İtiḳādi Ehlis- Sunne vel-Cemā a minel-Kitāb ves- Sunne ve İcmā iṣ- Ṣaḥābe . Tah. Aḥmed Sa d Ḥamdān. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1416/1995.
- Laoust, Henri. Coment définir le Sunnisme et le Chiisme, Revue des Études Islamiques 47:1 (1979), ss.3 - 17 [= Laoust, Pluralismes dans lIslam (Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner S. A., 1983) içinde, ss.369 -383].
- ---------- . La classification de s sectes dans le Farq dal-Baghdâdî, Revue des Études Islamiques 29 (1961), ss.16-59. [= Laoust, Pluralismes dans lIslam içinde, ss.135 -175.]
- el-Māzenderānī, Ebū Ca fer Muḥammed b. Alī b. Şehrāşūb. Menāḳibu Āli Ebī Ṭālib. Beyrut: Dārul-Aḍvā , tsz.
- el-Meclisī, Muḥammed Bāḳır b. Muḥammed. Biḥārul- Envār el-Cāmi a li-Durari Aḫbāril- E immetil-Aṭhār. Beyrut: Mu essesetul- Vefā , 1983/1403.
- el-Mervezī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Naṣr. Kitābus- Sunne. Tah. Sā lim b. Aḥmed es - Selefī, Beyrut: Mu essesetul-Kutubis ̱-S̱eḳāfiyye, 1408 /1988 .
- Meşkūr, Cevād. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. Çev. M. Söylemez, M. Ümit & C. Hakyemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
- el-Mubārakfūrī, Ebūl- Alā Muḥammed Abdurraḥmān. Tuḥfetul- Aḥveẕī bi-Şerḥi Cāmi it-Tirmiẕī. Neşr. Abdurraḥmān Muḥammed Us ̱mān ve diğerleri. Kahire: Dārul-Fikr, 1993.
- el-Munāvī, Zeynuddīn Muḥammed Abdurra ūf. Feyḍul-Ḳadīr Şerḥul- Cāmi iṣ - Ṣaġīr. Beyrut: Dārul- Ma rife, 1391/1972.
- en- Nāşi el-Ekber, Ebūl- Abbās Abdullāh b. Muḥammed el- Enbārī. Mesā ilul- İmāme ve Muktaṭafāt minel-Kitābil-Evsaṭ fīl-Maḳālāt. Tah. Josef van Ess. Beyrut, 1971.
- Okumuş, Ejder. Ehl-i Sünnet vel- Cemaatin Bir Meşruiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı, Marife 5:3 (2005), ss.47 -59.
- Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Anlayışı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
- Palgrave, William Gifford. Reise in Arabien. Leipzig: Dykesche Buchhandlung, 1867.
- er -Rabī b. Ḥabīb. el- Cāmi uṣ- Ṣaḥīḥ Musnedul-İmām er- Rabī . Ebū Ya ḳūb Yūsuf
- b. İbrāhīm el- Vercelānī (derleyen ve düzenleyen), Kitābut-Tertīb fīṣ- Ṣaḥīḥ min Ḥadīs ̠ir- Rasūl (Maskat: Mektebetul- Masḳaṭ, tsz.) içinde.
- er -Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. Umer. İtiḳādātu Firaḳil- Muslimīn vel- Muşrikīn. Tah. Alī Sāmī en-Neşşār. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 198 2.
- ---------- . Tefsīru el-Faḫrir- Rāzī el- Muştehir bit-Tefsīril- Kebīr ve Mefātīḥil- Ġayb. Beyrut: Dārul-Fikr,1401/1981.
- Rubin, Uri. Between Bible and Qurān: The Children of Israel and the Islamic Self- Image . Princeton: The Darwin Press, 1999.
- es -Saḳḳāf, Ḥasen b. Alī. Ṣaḥīḥu Şerḥil- Aḳīdetiṭ- Ṭaḥāviyye . Amman: Dārul-İmām en- Nevevī, 1998.
- Seelye, Kate Chambers. Introduction, Abdulḳāhir el-Baġdādī, Moslem Schisms and Sects = Al- Farḳ Bain al- Firaḳ: Being the History of the Various Philosophic Systems Developed in Islam , trans. by K. C. Seelye (New York: Columbia University Press, 1920) içinde, ss.1 -18.
- es -Sefīrī, Şemsuddīn Muḥammed b. Umer b. Aḥmed eş -Şāfi ī. El- Mecālisul- Va ẓiyye fī Şerḥi Eḥādīs ̱i Ḫayril-Beriyye min Ṣaḥīḥil-İmām el- Buḫārī. Tah. Aḥmed Fetḥī Abdurraḥmān. Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 2004.
- es -Sehāranfūrī, Ḫalīl Aḥmed. Beẕlul- Mechūd fī Ḥalli Suneni Ebī Dāvūd. Beyrut: Dārul- Kutubil- İlmiyye, tsz.
- es -Sem ānī, Ebūl-Muẓaffer Manṣūr b. Muḥammed. Tefsīrul- Ḳur ān. Tah. Yāsir b. İbrāhīm & Ġuneym b. Abbās. Riyad: Dārul-Vaṭan, 1418/1997.
- Steinschneider, Moritz. Die kanonische Zahl der muhammedanischen Secten und die Symbolik der Zahl 70- 73, aus jüdischen und muhammedanisch- arabischen Quellen nachgewiesen, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 2 (1850), ss.145 - 170.
- es -Sureyḥī, Abdullāh b. Yaḥyā (ed.). Rasā il ve Ebḥās ̱ fī Ḥadīs ̱i İftirāḳil-Umme . Beyrut: Dārul-Kutubil- İlmiyye, 2009.
- ---------- . Ḥadīs ̱u İftirāḳil- Umme: Dirāse fīs -Siyāḳ vel-Uṣūl ven-Netā ic, el- İctihād 5:19 (1413/1993), ss.89-138.
- eş -Şaṭibī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Mūsā b. Muḥammed el- Ġarnāṭī. El- İtiṣām . Neşr. Maḥmūd Ḥalebī. Beyrut: Dārul-Ma rife, 1418/1997.
- eş -Şevkānī, Muḥammed b. Alī. El- Fevā idul-Mecmū a fīl- Eḥādīs ̱il-Mevḍū a. Tah. Abdurraḥmān b. Yaḥyā el-Mu allimī el-Yemānī. Kahire: Maṭba atus - Sunne el-Muḥammediyye, 1380/1960.
- ---------- . Fetḥul-Ḳadīr el-Cāmi beyne Fenneyyi r-Rivāye ved- Dirāye min İlmit- Tefsīr. Beyrut: Dārul-Ma rife, 1428/2007.
- ---------- . El- Aẓbun-Nemīr fī Cevābi Mesā ili Ālimi Bilādi Asīr, Abdullāh b. Yaḥyā es - Sureyḥī (ed.), Rasā il ve Ebḥās ̱ fī Ḥadīs ̱i İftirāḳil-Umme (Beyrut: Dārul- Kutubil- İlmiyye, 2009) içinde, ss.35 -52.
- eş -Şeyḫ el-Mufīd, Muḥammed b. Nu mān. El-Emālī. Kum, 1413.
- eş -Şeyḫ eṣ -Ṣadūḳ, Ebū Ca fer Muḥammed b. Alī b. Bābeveyh el- Ḳummī. Me ānil- Aḫbār. Tah. Alī Ekber el-Ġifārī. Kum, 1379.
- eṭ-Ṭaberānī, Ebūl-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed. El- Mu cemul-Kebīr. Tah. Ḥamdī b. Abdulmecīd es -Selefī. Musul: Mektebetul- Ulūm vel-Ḥikem, 1983.
- ---------- . Musneduş -Şāmiyyīn. Tah. Ḥamdī b. Abdulmecīd es - Selefī. Beyrut: Mu essesetur- Risāle, 1984.
- eṭ-Ṭaberī, Ebū Ca fer Muḥammed b. Cerīr. Cāmi ul-Beyān an Te vīlil- Ḳur ān. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Mu essesetur -Risāle, 1420/2000.
- et-Tirmiẕī, Muḥammed b. Īsā. El-Cāmi uṣ-Ṣaḥīḥ ve Huve Sunenut-Tirmiẕī. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir ve diğerleri. Beyrut: Dāru İḥyā it- Turās ̱il- Arabī, tsz.
- eṭ-Ṭurṭūşī, Ebū Bekr İbn Ebī Randeḳa Muḥammed b. Velīd. Kitābul-Ḥavādis ̱ vel- Bida . Ed-Demmām: Dāru İbnil-Cevzī, 1411/1990.
- van Ess, Josef. Der Eine und das Andere . Berlin/New York: De Gruyter, 2011.
- Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.
- Yeşildal, Hamza. Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er -Râzînin Kitabuz - Zîne Adlı Eseri ve Şiî Makâlât Geleneğindeki Yeri, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
- Yıldırım, Enbiya. Hadis Problemleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.