Ādābu'l-Baḥs̱ Devrimine Doğru Son Evrim: Burhānuddīn en-Nesefī'nin el-Fuṣūl'ü
Burhānuddīn en-Nesefīnin el-Fuṣūl adlı eseri, İslam entelektüel tarihinde ḫilāf ilminin gelişim süreci, tahsili ve tedrisi bakımından temel bir metindir. Ancak bu eserin asıl önemi, Şemsuddīn es-Semerḳandīnin Risāle fī Ādābil-Baḥs̱ adlı eserinin zeminini oluşturmasında yatmaktadır. Es-Semerḳandī, hocası en-Nesefīnin eserinden hareketle devrim niteliğinde yepyeni bir tartışma yöntemi geliştirmiş yeni bir tartışma disiplinini sistematize etmiş; bu tartışma teorisi daha sonra ādābul-baḥs̱ adıyla müstakil bir ilim dalına dönüşmüştür. Bu makalede, el-Fuṣūl ve Risāle fī Ādābil-Baḥs̱ arasındaki ilişki evrimsel açıdan mukayeseli olarak tahlile tabi tutulmaktadır. Makalenin sonunda da günümüzde halen yazma halde olan en-Nesefīnin el-Fuṣūl adlı eserinin tenkidli tahkiki sunulmaktadır.
The Last Evolution Towards the Ādāb al-Baḥth Revolution: al-Fuṣūl of Burhān al-Dīn al-Nasafī
Burhān al-Dīn al-Nasafī s epistle entitled al-Fuṣūl is a seminal work in terms of the development, training, and teaching of the of ilm al-khilāf (science of legal disputes) in Islamic intellectual tradition. Yet the historically essential significance of this work is the fact that it had paved the way to the origination of a revolutionary discipline of argumentation called ādāb al-baḥth, which later on turned into a new field of science. Shams al-Dīn al- Samarqandī, student of al-Nasafī, developed and systematized this new way of disputation in an epistle entitled Risāla fī Ādāb al-Baḥth, thereby coining a new field of study. This particular work of al-Samarqandī was based on al-Fuṣūl of his teacher al-Nasafī. In this study, both al-Fuṣūl and Ādāb al-Baḥth are analyzed in a comparative fashion with a view to detecting traces of evolution between the two theories of disputation. At the end of the article, the first-time critical edition of the epistle of al-Fuṣūl is presented.
___
- Aḥmed Cevdet Pāşā. Ādāb-ı Sedād. İstanbul: Maṭba a-yı Āmire, 1294.
- el-Bihiştī, Alā uddīn Muḥammed b. Aḥmed. el-Lubāb fī Şerḥil-Ādāb (Yazma), Milli Kütüphane-Gedik Ahmet Paşa, no.16771, vv.179b-225a.
- Bingöl, Abdulkuddüs. Şemsuddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandi (ö.1302) ve Kıstasul-Efkarı, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 19 (1991), ss.173-182.
- Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur (GAL). 2 c. Leiden: Brill, 1943.
- dHerbelot, Bartholomé. Bibliothèque Orientale ou Dictionnaire Universel. Ed. Fuat Sezgin. Frankurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1995 (1695 ve 1778deki baskının tıpkı basımı).
- el-Ḥuseynī, Abdullāh b. Muḥammed b. Şa bān. Ḥāşiye alā Şerḥi Ādābil-Baḥs̠ li-Ṭāşkubrīzāde (Yazma). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi. No.37338.
- Gökçe, M. Cüneyt. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelâm İlmindeki Yeri, Basılmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1996.
- el-Ḫāṣṣī, Muḥammed b. eş-Şihāb. Aynun-Naẓar (Yazma), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi-Ahmed III, no.1259, vv.1b-153a.
- İbn Ḫaldūn, Ebū Zeyd Veliyyuddīn Abdurraḥmān b. Muḥammed (ö.808/1406). Muḳaddimetu İbn Ḫaldūn. 2 c. Tah. Abdullāh Muḥammed ed-Dervīş. Dimeşḳ: Dāru Ya rab, 2004.
- İbn Ḳuṭlūbuġā, Ebūl- Adl Zeynuddīn Ḳāsim (ö.879/1474). Tācut-Terācim. Tah. Muḥammed Ḫayr Ramaḍān Yūsuf. Dimeşḳ: Dārul-Ḳalem, 1992.
- İbn Sīnā, Ebū Alī el-Ḥuseyn b. Abdillāh (ö.428/1037). el-İşârât vet-Tenbîhât: İşaretler ve Tembihler. Terc. Muhittin Macit, Ali Durusoy & Ekrem Demirli. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
- İbnul- İmād, Ebūl-Felāḥ Abdulḥayy b. Aḥmed (ö.1089/1679). Şeẕerātuẕ-Ẕeheb fī Aḫbāri Men Ẕeheb. 10 c. Tah. Maḥmūd el-Arna ūṭ & Abdulḳādir el-Arna ūṭ. Dimeşḳ: Dāru İbn Kes̱ īr, 1991.
- el-İṣfehānī, Şemsuddīn Ebūs̱ -S̠enā Maḥmūd b. Abdurraḥmān (ö.749/1349). Şerḥu Fuṣūlin-Nesefī (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.740, vv.1b-96a.
- el-İṣfehānī, er-Rāġıb. Müfredât: Kuran Kavramları Sözlüğü. Terc. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
- Ḳāḍīzāde Mūsā er-Rūmī. Şerḥu Eşkālit-Te sīs. İstanbul: Dāruṭ-Ṭibā atil- Āmira 1268.
- Karabela, Mehmet Kadri. The Development of Dialectic and Argumentation Theory in Post-Classical Islamic Intellectual History, Yayınlanmamış doktora tezi, Institute of Islamic Studies, McGill University, Montreal, 2010.
- Kātib Çelebī, Ḥāccī Ḫalīfe Muṣṭafā b. Abdillāh (ö.1067/1657). Keşfuẓ-Ẓunūn an Esāmīl-Kutub vel-Funūn. 2 c. Tah. Şerafettin Yaltkaya & Rıfat Bilge. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1941.
- Keḥḥāle, Umer Riḍā. Mu cemul-Mu ellifīn. 11 c. Dimeşḳ: Maṭba atut-Teraḳḳī, 1960.
- Keklik, Nihat. İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi, 1969.
- el-Kīlānī, Ḳuṭbuddīn Muḥammed. Şerḥu Ādābil-Baḥs̠ (Yazma), Milli Kütüphane, no. 01 HK 184, vv.1b-24a.
- el-Ḳuraşī, Ebū Muḥammed Muḥyīddīn Abdulḳādir b. Muḥammed (ö.775/1373). el-Cevāhirul-Muḍiyye fī Ṭabaḳātil-Ḥanefiyye. 5 c. Tah. Abdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. Cīze: Hecr, 1993.
- Kutluer, İlhan. Semerkandî, Muhammed b. Eşref, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c.36, ss.475-477.
- el-Leknevī, Ebūl-Ḥasenāt Muḥammed Abdulḥayy (ö.1304/1886). el-Fevā idul-Behiyye fī Terācimil-Ḥanefiyye. Tah. Muḥammed Bedruddīn Ebū Firās en-Na sānī. Beyrut: Dārul-Ma rife, tsz.
- el-Mansūrī, Maḥmūd el-İmām. Mecmū a. [Kahire]: Maṭba atus-Sa āde, 1353.
- el-Meydānī, Abdurraḥmān. Ḍavābiṭul-Ma rife ve Uṣūlul-İstidlāl vel-Munāẓarāt. Dimeşḳ: Dārul-Ḳalem, 1993.
- Miller, Larry Benjamin. Islamic Disputation Theory: A Study of the Development of Dialectic in Islam: From the Tenth through Fourteenth Centuries, Yayınlanmamış doktora tezi, Princeton University, Princeton, New Jersey, 1984.
- ----------. al-Samarḳandī, Shams al-Dīn, The Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., c.8, ss.1038-1039.
- Mollā Fenārī, Şemsuddīn Muḥammed b. Ḥamza b. Muḥammed (ö.834/1431). Fuṣūlul-Bedā i fī Uṣūliş-Şerā i . 2 c. İstanbul: Şeyḫ Yaḥyā Efendī Maṭba ası, 1289.
- Mollā Ḫusrev, Muḥammed b. Ferāmurz (ö.885/1480). Mir ātul-Uṣūl Şerḥu Mirḳātil-Vuṣūl (Ḥāşiyetul-İzmīrī ile birlikte). 2 c. İstanbul: el-Ḥācc Muḥarrem Efendī Maṭba ası, 1302.
- en-Nesefī, Burhānuddīn Ebūl-Faḍl Muḥammed b. Muḥammed (ö.686/1286). el-Menşe fīl-Ḫilāfiyyāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no.2303, vv.95a-96b.
- Özen, Şükrü. İlm-i Hilâf Yahut Fukahâ Metoduna Göre Cedel Hakkında Klasik Bir Metin: Menşeün-Nazar, Makâlât 2 (1992), ss.171-198.
- ----------. Hilâf, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.27, ss.527-538.
- ----------. İlm-i Hilâfın Ortaya Çıkışı ve Ebû Zeyd ed-Debûsînin Tesîsun-Nazar Adlı Eseri, Basılmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1988.
- Pehlivan, Necmettin. Âdâbul-Bahs vel-Münâzara Üzerinden Tehafütleri Okumaya Bir Giriş, Murat Demirkol & M. Enes Kala (ed.), Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu (Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2014) içinde, ss.92-106.
- Saçaḳlızāde, Muḥammed b. Ebī Bekr el-Mar aşī (ö.1145/1732). Taḳrīrul-Ḳavānīnil-Mutedāvile min İlmil-Munāẓara. Tah. ve Terc. Yusuf Türker, Sâçaklı-zâdenin Takrîrul-Kavânîn el-Mütedâvile min İlmil-Munâzara adlı eserinin tahkîki, tercümesi ve konuları bakımından incelenmesi (yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005) içinde.
- ----------. Tertībul- Ulūm. Tah. Muḥammed b. İsmā īl es-Seyyid Aḥmed. Beyrut: Dārul-Beşā iril-İslāmiyye, 1988.
- Sāmī, Şemseddīn. Ḳāmūsul-A lām. İstanbul, 1311.
- eṣ-Ṣafedī, Ebūṣ-Ṣafā Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. Aybek (ö.764/1363). el-Vāfī bil-Vefeyāt. 30 c. Tah. Hellmut Ritter ve diğerleri. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1962-
- es-Sebzevārī, Hādī ibn Mahdī (ö.1289/1872). Şerḥul-Manẓūme. Tashih ve Notlar: Ḥasenzāde el-Āmulī; Tah. Mes ūd Ṭālibī. [Kum], 1369.
- es-Semānī, Ebū Sa d Abdulkerīm b. Muḥammed (ö.562/1167). el-Ensāb. 5 c. Tah. Abdullāh Umer el-Bārūdī. Beyrut: Dārul-Kutubil-İlmiyye, 1998.
- es-Semerḳandī, Şemsuddīn Muḥammed b. Eşref el-Ḥuseynī (ö.722/1322). Şerḥul-Muḳaddimetil-Burhāniyye (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Reisülküttâb, no.1203, vv.40b-79b.
- ----------. Risāle fī Ādābil-Baḥs̠ (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud Efendi, no.6168, vv.1b.8a.
- ----------. Ḳisṭāsul-Efkār fī Taḥḳīḳil-Esrār. Tah. ve terc. Necmettin Pehlivan, Kıstâsul-Efkâr: Düşüncenin Kıstası (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014) içinde.
- ----------. Şerḥul-Ḳisṭās (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no.1798.
- ----------. İslam İnanç İlkeleri = el-Mu teḳad li-İ tiḳādi Ehlil-İslām. Tah. ve terc. İsmail Yürük & İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
- ----------. el-Mu teḳadāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Kasidecizâde, no.145, vv.1b-21b.
- ----------. el-Envārul-İlāhiyye (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2432, vv.138b-144a.
- Sinanoğlu, Mustafa. Nesefî, Burhaneddîn, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.32, ss.565-567.
- Şeşen, Ramazan. Nevādirul-Maḫṭūṭātil- Arabiyye fī Mektebātit-Turkiyā. 2 c. Beyrut, 1980.
- eş-Şirvānī, Kemāluddīn Mes ūd. Şerḥu Ādābil-Baḥs̠ (Yazma), Milli Kütüphane-Adnan Ötüken, no.2271, vv.100b-130a.
- et-Teftāzānī, Sa duddīn Mes ūd ibn Umer (ö.792/1390). Şerḥul-Ādāb lis-Semerḳandī (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah Efendi, no.1871, vv.1b-74a.
- et-Tehānevī, Muḥammed A lā ibn Alī (ö.1158/1745ten sonra). Keşşāfu İṣṭilāḥātil-Funūn. 2 c. Tah. Refīḳ el- Acem. Beyrut: Mektebetu Lubnān, 1996.
- Ṭaşköprīzāde, Ebūl-Ḫayr İṣāmuddīn Aḥmed (ö.968/1561). Mevḍū ātul- Ulūm. Beyrut, 1985.
- Yürük, İsmail. Şemsüd-dîn Muhammed b. Eşref el-Hüseyni es-Semerkandî (öl.703/1302)nin Belli Başlı Kelâmi Görüşleri (Allah ve İman Anlayışı), Basılmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1991.
- eẕ-Ẕehebī, Ebū Abdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed (ö.748/1348). Tārīḫul-İslām ve Vefeyātul-Meşāhīr vel-A lām. 52 c. Tah. Umer Abdusselām Tedmurī. Beyrut: Dārul-Kitābil- Arabī, 2003.