Ādābu'l-Baḥs̱ Devrimine Doğru Son Evrim: Burhānuddīn en-Nesefī'nin el-Fuṣūl'ü

Burhānuddīn en-Nesefīnin el-Fuṣūl adlı eseri, İslam entelektüel tarihinde ḫilāf ilminin gelişim süreci, tahsili ve tedrisi bakımından temel bir metindir. Ancak bu eserin asıl önemi, Şemsuddīn es-Semerḳandīnin Risāle fī Ādābil-Baḥs̱ adlı eserinin zeminini oluşturmasında yatmaktadır. Es-Semerḳandī, hocası en-Nesefīnin eserinden hareketle devrim niteliğinde yepyeni bir tartışma yöntemi geliştirmiş yeni bir tartışma disiplinini sistematize etmiş; bu tartışma teorisi daha sonra ādābul-baḥs̱ adıyla müstakil bir ilim dalına dönüşmüştür. Bu makalede, el-Fuṣūl ve Risāle fī Ādābil-Baḥs̱ arasındaki ilişki evrimsel açıdan mukayeseli olarak tahlile tabi tutulmaktadır. Makalenin sonunda da günümüzde halen yazma halde olan en-Nesefīnin el-Fuṣūl adlı eserinin tenkidli tahkiki sunulmaktadır.

The Last Evolution Towards the Ādāb al-Baḥth Revolution: al-Fuṣūl of Burhān al-Dīn al-Nasafī

Burhān al-Dīn al-Nasafī s epistle entitled al-Fuṣūl is a seminal work in terms of the development, training, and teaching of the of ilm al-khilāf (science of legal disputes) in Islamic intellectual tradition. Yet the historically essential significance of this work is the fact that it had paved the way to the origination of a revolutionary discipline of argumentation called ādāb al-baḥth, which later on turned into a new field of science. Shams al-Dīn al- Samarqandī, student of al-Nasafī, developed and systematized this new way of disputation in an epistle entitled Risāla fī Ādāb al-Baḥth, thereby coining a new field of study. This particular work of al-Samarqandī was based on al-Fuṣūl of his teacher al-Nasafī. In this study, both al-Fuṣūl and Ādāb al-Baḥth are analyzed in a comparative fashion with a view to detecting traces of evolution between the two theories of disputation. At the end of the article, the first-time critical edition of the epistle of al-Fuṣūl is presented.

___

  • Aḥmed Cevdet Pāşā. Ādāb-ı Sedād. İstanbul: Maṭba a-yı Āmire, 1294.
  • el-Bihiştī, Alā uddīn Muḥammed b. Aḥmed. el-Lubāb fī Şerḥi’l-Ādāb (Yazma), Milli Kütüphane-Gedik Ahmet Paşa, no.16771, vv.179b-225a.
  • Bingöl, Abdulkuddüs. “Şemsuddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandi (ö.1302) ve Kıstasu’l-Efkar’ı,” Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 19 (1991), ss.173-182.
  • Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur (GAL). 2 c. Leiden: Brill, 1943.
  • d’Herbelot, Bartholomé. Bibliothèque Orientale ou Dictionnaire Universel. Ed. Fuat Sezgin. Frankurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1995 (1695 ve 1778’deki baskının tıpkı basımı).
  • el-Ḥuseynī, Abdullāh b. Muḥammed b. Şa bān. Ḥāşiye alā Şerḥi Ādābi’l-Baḥs̠ li-Ṭāşkubrīzāde (Yazma). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi. No.37338.
  • Gökçe, M. Cüneyt. “Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelâm İlmindeki Yeri,” Basılmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1996.
  • el-Ḫāṣṣī, Muḥammed b. eş-Şihāb. Aynu’n-Naẓar (Yazma), Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi-Ahmed III, no.1259, vv.1b-153a.
  • İbn Ḫaldūn, Ebū Zeyd Veliyyuddīn Abdurraḥmān b. Muḥammed (ö.808/1406). Muḳaddimetu İbn Ḫaldūn. 2 c. Tah. Abdullāh Muḥammed ed-Dervīş. Dimeşḳ: Dāru Ya rab, 2004.
  • İbn Ḳuṭlūbuġā, Ebū’l- Adl Zeynuddīn Ḳāsim (ö.879/1474). Tācu’t-Terācim. Tah. Muḥammed Ḫayr Ramaḍān Yūsuf. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1992.
  • İbn Sīnā, Ebū Alī el-Ḥuseyn b. Abdillāh (ö.428/1037). el-İşârât ve’t-Tenbîhât: İşaretler ve Tembihler. Terc. Muhittin Macit, Ali Durusoy & Ekrem Demirli. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
  • İbnu’l- İmād, Ebū’l-Felāḥ Abdulḥayy b. Aḥmed (ö.1089/1679). Şeẕerātu’ẕ-Ẕeheb fī Aḫbāri Men Ẕeheb. 10 c. Tah. Maḥmūd el-Arna ūṭ & Abdulḳādir el-Arna ūṭ. Dimeşḳ: Dāru İbn Kes̱ īr, 1991.
  • el-İṣfehānī, Şemsuddīn Ebū’s̱ -S̠enā Maḥmūd b. Abdurraḥmān (ö.749/1349). Şerḥu Fuṣūli’n-Nesefī (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.740, vv.1b-96a.
  • el-İṣfehānī, er-Rāġıb. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. Terc. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
  • Ḳāḍīzāde Mūsā er-Rūmī. Şerḥu Eşkāli’t-Te sīs. İstanbul: Dāru’ṭ-Ṭibā ati’l- Āmira 1268.
  • Karabela, Mehmet Kadri. “The Development of Dialectic and Argumentation Theory in Post-Classical Islamic Intellectual History,” Yayınlanmamış doktora tezi, Institute of Islamic Studies, McGill University, Montreal, 2010.
  • Kātib Çelebī, Ḥāccī Ḫalīfe Muṣṭafā b. Abdillāh (ö.1067/1657). Keşfu’ẓ-Ẓunūn an Esāmī’l-Kutub ve’l-Funūn. 2 c. Tah. Şerafettin Yaltkaya & Rıfat Bilge. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1941.
  • Keḥḥāle, Umer Riḍā. Mu cemu’l-Mu ellifīn. 11 c. Dimeşḳ: Maṭba atu’t-Teraḳḳī, 1960.
  • Keklik, Nihat. İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi, 1969.
  • el-Kīlānī, Ḳuṭbuddīn Muḥammed. Şerḥu Ādābi’l-Baḥs̠ (Yazma), Milli Kütüphane, no. 01 HK 184, vv.1b-24a.
  • el-Ḳuraşī, Ebū Muḥammed Muḥyīddīn Abdulḳādir b. Muḥammed (ö.775/1373). el-Cevāhiru’l-Muḍiyye fī Ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. 5 c. Tah. Abdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. Cīze: Hecr, 1993.
  • Kutluer, İlhan. “Semerkandî, Muhammed b. Eşref,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c.36, ss.475-477.
  • el-Leknevī, Ebū’l-Ḥasenāt Muḥammed Abdulḥayy (ö.1304/1886). el-Fevā idu’l-Behiyye fī Terācimi’l-Ḥanefiyye. Tah. Muḥammed Bedruddīn Ebū Firās en-Na sānī. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, tsz.
  • el-Mansūrī, Maḥmūd el-İmām. Mecmū a. [Kahire]: Maṭba atu’s-Sa āde, 1353.
  • el-Meydānī, Abdurraḥmān. Ḍavābiṭu’l-Ma rife ve Uṣūlu’l-İstidlāl ve’l-Munāẓarāt. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1993.
  • Miller, Larry Benjamin. “Islamic Disputation Theory: A Study of the Development of Dialectic in Islam: From the Tenth through Fourteenth Centuries,” Yayınlanmamış doktora tezi, Princeton University, Princeton, New Jersey, 1984.
  • ----------. “al-Samarḳandī, Shams al-Dīn,” The Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., c.8, ss.1038-1039.
  • Mollā Fenārī, Şemsuddīn Muḥammed b. Ḥamza b. Muḥammed (ö.834/1431). Fuṣūlu’l-Bedā i fī Uṣūli’ş-Şerā i . 2 c. İstanbul: Şeyḫ Yaḥyā Efendī Maṭba ası, 1289.
  • Mollā Ḫusrev, Muḥammed b. Ferāmurz (ö.885/1480). Mir ātu’l-Uṣūl Şerḥu Mirḳāti’l-Vuṣūl (Ḥāşiyetu’l-İzmīrī ile birlikte). 2 c. İstanbul: el-Ḥācc Muḥarrem Efendī Maṭba ası, 1302.
  • en-Nesefī, Burhānuddīn Ebū’l-Faḍl Muḥammed b. Muḥammed (ö.686/1286). el-Menşe fī’l-Ḫilāfiyyāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no.2303, vv.95a-96b.
  • Özen, Şükrü. “İlm-i Hilâf Yahut Fukahâ Metoduna Göre Cedel Hakkında Klasik Bir Metin: Menşe’ü’n-Nazar,” Makâlât 2 (1992), ss.171-198.
  • ----------. “Hilâf,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.27, ss.527-538.
  • ----------. “İlm-i Hilâfın Ortaya Çıkışı ve Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Te’sîsu’n-Nazar Adlı Eseri,” Basılmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1988.
  • Pehlivan, Necmettin. “Âdâbu’l-Bahs ve’l-Münâzara Üzerinden Tehafütleri Okumaya Bir Giriş,” Murat Demirkol & M. Enes Kala (ed.), Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu (Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2014) içinde, ss.92-106.
  • Saçaḳlızāde, Muḥammed b. Ebī Bekr el-Mar aşī (ö.1145/1732). Taḳrīru’l-Ḳavānīni’l-Mutedāvile min İlmi’l-Munāẓara. Tah. ve Terc. Yusuf Türker, “Sâçaklı-zâde’nin ‘Takrîru’l-Kavânîn el-Mütedâvile min İlmi’l-Munâzara’ adlı eserinin tahkîki, tercümesi ve konuları bakımından incelenmesi” (yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005) içinde.
  • ----------. Tertību’l- Ulūm. Tah. Muḥammed b. İsmā īl es-Seyyid Aḥmed. Beyrut: Dāru’l-Beşā iri’l-İslāmiyye, 1988.
  • Sāmī, Şemseddīn. Ḳāmūsu’l-A lām. İstanbul, 1311.
  • eṣ-Ṣafedī, Ebū’ṣ-Ṣafā Ṣalāḥuddīn Ḫalīl b. Aybek (ö.764/1363). el-Vāfī bi’l-Vefeyāt. 30 c. Tah. Hellmut Ritter ve diğerleri. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1962-
  • es-Sebzevārī, Hādī ibn Mahdī (ö.1289/1872). Şerḥu’l-Manẓūme. Tashih ve Notlar: Ḥasenzāde el-Āmulī; Tah. Mes ūd Ṭālibī. [Kum], 1369.
  • es-Semānī, Ebū Sa d Abdulkerīm b. Muḥammed (ö.562/1167). el-Ensāb. 5 c. Tah. Abdullāh Umer el-Bārūdī. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
  • es-Semerḳandī, Şemsuddīn Muḥammed b. Eşref el-Ḥuseynī (ö.722/1322). Şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-Burhāniyye (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Reisülküttâb, no.1203, vv.40b-79b.
  • ----------. Risāle fī Ādābi’l-Baḥs̠ (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud Efendi, no.6168, vv.1b.8a.
  • ----------. Ḳisṭāsu’l-Efkār fī Taḥḳīḳi’l-Esrār. Tah. ve terc. Necmettin Pehlivan, Kıstâsu’l-Efkâr: Düşüncenin Kıstası (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014) içinde.
  • ----------. Şerḥu’l-Ḳisṭās (Yazma). Süleymaniye Kütüphanesi-Şehid Ali Paşa, no.1798.
  • ----------. İslam İnanç İlkeleri = el-Mu teḳad li-İ tiḳādi Ehli’l-İslām. Tah. ve terc. İsmail Yürük & İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
  • ----------. el-Mu teḳadāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Kasidecizâde, no.145, vv.1b-21b.
  • ----------. el-Envāru’l-İlāhiyye (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no.2432, vv.138b-144a.
  • Sinanoğlu, Mustafa. “Nesefî, Burhaneddîn,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.32, ss.565-567.
  • Şeşen, Ramazan. Nevādiru’l-Maḫṭūṭāti’l- Arabiyye fī Mektebāti’t-Turkiyā. 2 c. Beyrut, 1980.
  • eş-Şirvānī, Kemāluddīn Mes ūd. Şerḥu Ādābi’l-Baḥs̠ (Yazma), Milli Kütüphane-Adnan Ötüken, no.2271, vv.100b-130a.
  • et-Teftāzānī, Sa duddīn Mes ūd ibn Umer (ö.792/1390). Şerḥu’l-Ādāb li’s-Semerḳandī (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah Efendi, no.1871, vv.1b-74a.
  • et-Tehānevī, Muḥammed A lā ibn Alī (ö.1158/1745’ten sonra). Keşşāfu İṣṭilāḥāti’l-Funūn. 2 c. Tah. Refīḳ el- Acem. Beyrut: Mektebetu Lubnān, 1996.
  • Ṭaşköprīzāde, Ebū’l-Ḫayr İṣāmuddīn Aḥmed (ö.968/1561). Mevḍū ātu’l- Ulūm. Beyrut, 1985.
  • Yürük, İsmail. “Şemsü’d-dîn Muhammed b. Eşref el-Hüseyni es-Semerkandî (öl.703/1302)’nin Belli Başlı Kelâmi Görüşleri (Allah ve İman Anlayışı),” Basılmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1991.
  • eẕ-Ẕehebī, Ebū Abdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed (ö.748/1348). Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīr ve’l-A lām. 52 c. Tah. Umer Abdusselām Tedmurī. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, 2003.