EFSUNLU TEOLOJİK YAŞANTIDAN POZİTİVİST DÜNYAYA TÜRK TOPLUMU: TANPINAR'IN KURMACA ESERLERİ ÜZERİNE BİR ÇÖZÜMLEME

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın metinlerinde öne çıkan temalardan biri, kendi ifadesiyle, “medeniyet değiştirme krizi"dir. İlk bakışta Doğu-Batı, gelenek-modernlik gerilimi gibi görünen tartışma, Tanpınar’ın Osmanlı’dan Türkiye’ye toplumun geçirdiği zihinsel/bilişsel süreci anlama ve anlamlandırma uğraşının uzantısı sayılabilir. Tanpınar, uzun kurmacalarının tümünde hayal, rüya, masal gibi efsunlu bir dünyadan huzursuz uyanışa, devamında gerçekliğin bastırdığı yaşantıya doğru yol alır. Yazarın anlatılarında zaman zaman iç içe geçen üç ayrı hayat/dünya, Auguste Comte’un Batı toplumlarının dönüşümünü açıklarken başvurduğu Üç Hal Yasası’nın kavram setine yakındır. Comtecu Üç Hal Yasası’na göre, zihinsel/bilişsel olarak Batı toplumları bugünkü haline teolojik bir dünyadan metafiziğe ve son olarak da pozitif (olgucu) düzeye ulaşarak varmıştır. Comte gibi determinist ve ilerlemeci bir perspektife sahip olmayan hatta aksi istikamette bir “hayat adamı” olan Tanpınar, pozitivist felsefenin tesiri altında değildir. Yine de Comte’un dahil olduğu Aydınlanma felsefesi ile kendisini de ait hissettiği Batı medeniyeti çatısı altından dünyaya bakmaktadır. Bu çalışma, Tanpınar anlatılarında teolojik, metafizik ve pozitivist dünyanın Osmanlı’dan Türkiye’ye toplumsal ve siyasal kültüre izdüşümünü aramaktadır. Bu bağlamda Acıbadem’deki Köşk hikâyesi, Mahur Beste, Sahnenin Dışındakiler ve Huzur’dan oluşan nehir roman serisine Saatleri Ayarlama Enstitüsü (SAE) ile tamamlanamamış Aydaki Kadın da eklenerek, tüm uzun kurgularını kapsayan bir inceleme sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Ahmet hamdi Tanpınar, Modernleşme, Medeniyet Değiştirme Krizi, Üç Hal Yasası, Pozitivizm

THE TURKISH SOCIETY FROM ENCHANTED THEOLOGICAL LIFE TO A POSITIVIST WORLD: AN ANALYSIS OF TANPINAR'S FICTIONS

One of the prominent themes in Ahmet Hamdi Tanpınar's texts is, in his own words, the “crisis of civilization change”. The debate that at first glance seems like the East-West and tradition-modernity tension, can be considered as an extension of Tanpınar’s understanding and interpretation of mental/cognitive process the population underwent from the Ottoman to the Republican Period. In all of his long fictions, he moves forvard an enchanted world such as imaginations, dreams and fairy tales to a restless awakening, and then to a life suppressed breality. The three separate lives/worlds that intertwine from time to time in Tanpınar’s narratives, is close to the concept set of the Law of Three Stages that Aguste Comte uses when explaining the transformation of Western societies. According to the Law of Three Stages by Comte, Western societies have reached their present mental/cognitive state from a theological world to metaphysics and finally to a positive (positivistic) level. Tanpınar, who does not have a determinist and progressive perspective like Comte and who on the contrary is more of a "man of life", it is not under the influence of positivist philosophy. Nevertheless, with the Enlightenment philosophy that Comte belongs to, he looks at the world under the roof of Western civilization, to which he also feels he belongs. This study investigates the projection of the theological, metaphysical and positivist world in the social and political culture from the Ottoman to the Turkish Republican Period in Tanpınar’s narratives. In this regard, a review covering all long fictions, including the novel series with the titles Acıbadem’deki Köşk, Mahur Beste, Sahnenin Dışındakiler, the title Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü (SAE) and the unfinished Aydaki Kadın is presented.

Keywords:

Ahmet Hamdi Tanpınar, Modernization, Crisis of Civilization Change, Law of Three Stages, Pozitivism,

PDF

___

Arslan H. (1995). Pozitivizm. S. Şen (Haz.). Türk Aydını ve Kimlik Sorunu içinde, (s. 541-584). İstanbul: Bağlam Yayınları.
Berksoy, B. (2006). Bir Entelektüel Olarak Ahmet Hamdi Tanpınar. Doğu Batı Dergisi, 37, 11-131.
Comte, A. (2019). Pozitif Felsefe Dersleri ve Pozitif Anlayış Üzerine Konuşma. (E. Ataçay, Çev.). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
Dellaloğlu, B. F. (2012). Ahmet Hamdi Tanpınar Modernleşmenin Zihniyet Dünyası Bir Tanpınar Fetişizmi. İstanbul: Kapı Yayınları.
Kabakçı E. (2014). Bir Yeniden Yorumlama Örneği: Ahmet Rıza’nın ‘Pozitivizmi’. Sosyoloji Dergisi, 28, 27-58.
Kabakçı, E. (2008). Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojisine Etkisi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 41- 60.
Kaplan M. (2008). Saatleri Ayarlama Enstitüsü. A. Uçman ve H. İnci (Haz.) Bir Gül Bu Karanlıklarda içinde, (s. 109-112). İstanbul: 3 F Yayınevi.
Korlaelçi, M. (2009). Pozitivist Düşüncenin İthali. T. Bora ve M. Gültekingil (Editörler). Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi- Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce içinde, (s. 214-222). İstanbul: İletişim Yayınları.
Kundela, M. (2019). Roman Sanatı. (A. Bora, Çev.). İstanbul: Can Yayınları.
Moran B. (2009). Türk Romanına Eleştirel Bakış I- Ahmet Mitat’tan A. H. Tanpınar’a. İstanbul: İletişim Yayınları.
Oğuzertem, S. (2008). Hasta Saatler, Bozuk Sıhhatler: Enstitü Soruna Babasız Bir Yaklaşım. A. Uçman ve H. İnci (Haz.). Bir Gül Bu Karanlıklarda içinde, (s.460-478). İstanbul: 3 F Yayınevi.
Özlem, D. (2007). Türkiye’de Pozitivizm ve Siyaset. T. Bora ve M. Gültekingil (Editörler). Modernleşme ve Batıcılık- Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce içinde, C: 3, (s. 542-564). İstanbul: İletişim Yayınları.
Pamuk, O. (2008). Tanpınar’ın Bitmemiş Romanı: Aydaki Kadın. A. Uçman ve H. İnci (Haz.). Bir Gül Bu Karanlıklarda içinde, (s. 382-384). İstanbul: 3 F Yayınevi.
Şahin, İ. (2012). Haz ve Günah, Bir Ahmet Hamdi Tanpınar Yorumu. İstanbul: Kapı Yayınları.
Tanpınar A. H. (2000). Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
………… A. H. (2002). Mücevherlerin Sırrı: Derlenmemiş Yazılar, Anket ve Röportajlar. İ. Dirin vd. (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
…………. A. H. (2005a). Mahur Beste. İstanbul: Dergâh Yayınları.
…………. A. H. (2005b). Sahnenin Dışındakiler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
…………. A. H. (2017a). Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları.
………….A. H. (2017b). Saatleri Ayarlama Enstitüsü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
…………. A. H. (2018a). “Acıbademdeki Köşk” Hikâyeler içinde, (s. 225-237). İstanbul: Dergâh Yayınları.
…………. A. H. (2018 b). Aydaki Kadın. İstanbul: Dergâh Yayınları.
………… A. H. (2020). Yaşadığım Gibi. B. Emin (Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Teber, S. (2014). Tutunamayanların Politik Psikolojisi, İstanbul: Okuyanus Yayınları.
Tecer, A. K. (2008). Saatleri Ayarlama Enstitüsü, A. Uçman ve H. İnci (Haz.) Bir Gül Bu Karanlıklarda içinde, (s. 129-131). İstanbul: 3 F Yayınevi.