CUMHURİYET DÖNEMİ KENTSEL GELİŞİMİNE ÇARPICI BİR ÖRNEK: SAMSUN

19. yüzyılın ikinci yarısında tütün tarımı ve ticareti ile tanışana kadar, küçük bir sahil kasabası görünümünde olan Samsun şehri, bundan sonra, Osmanlı’nın son yüzyılındaki benzerleri gibi önemli bir liman şehrine dönüşmüştür. Tütün sektörünü ulusal kalkınmanın önemli bir unsuru olarak gören Cumhuriyet hükümetleri döneminde sektöre yapılan devlet yatırımları ile birlikte ise Samsun, artık bir hafif sanayi kenti kimliğine bürünerek Karadeniz’in en büyük şehri olmuştur. Özellikle 1960’lı yıllara gelindiğinde kentteki tütün endüstri ve ticaretinin hacmi çok büyümüş ve bu büyüme 1980’lerin başına kadar sürmüştür. Öyle ki, daha 100 yıl öncesinde sadece kendir ve kereste üretip, balıkçılık yapan küçük kasaba; 1960’lı yıllarda, fabrika zilinin çalmasıyla birlikte sayıları on binleri aşan tütün işçisi kadınların beyaz önlükleriyle sokaklara döküldüğü modern bir kente dönüşmüştür. Toplumsal yaşamı kökünden etkileyecek bu değişimin en görünür sonuçlarından biri, -kentin fiziksel yapısında ve mekansal örgütlenmesinde görülen değişimle birlikte- ulaşım, sağlık ve eğitim olanaklarındaki iyileşme olmuştur. Limanı, demiryolları, karayolu bağlantıları, havalimanı, koleji ve hastaneleri ile Samsun, Cumhuriyet dönemi kentleşme anlayışı içerisinde ideal olarak tanımlanabilecek bir kent örneği teşkil etmiştir. Bu makale, kentte ulaşım, sağlık, eğitim gibi olanaklarda meydana gelen artışı, tarihsel gelişimi içerisinde aktararak, Cumhuriyet döneminin tütüne ilişkin politikasının, yerelde kentleşme üzerindeki etkisini gösterebilmeyi hedeflemektedir. Elbette ki, iktisat politikaları-sanayileşme-kentleşme etkileşiminin bu kısa makalede tüm yönleriyle ortaya konması mümkün değildir. Konunun ayrıntılı olarak incelendiği doktora tezimize dayanan bu makale, kentteki değişimin sadece belirli bir alanı (kamusal hizmet) ile sınırlandırılmak durumdadır.

Anahtar Kelimeler:

Samsun, Kentleşme, Toplumsal Değişme, Sosyal Tarih, Tekel, Tütün

SAMSUN: A STRIKING EXAMPLE OF THE URBAN DEVELOPMENT IN MODERN TURKEY

The city of Samsun, which had the appearance of a small coastal town until it met with tobacco agriculture and trade in the second half of the 19th century, turned into an important port-city like its counterparts in the last century of the Ottoman Empire. By the state investments made in the sector during the governments of young Turkish Republic, which saw the tobacco sector as an important element of national development, Samsun, as a light-industry city now, has become the largest city of the Black Sea. Especially in the 1960s, the capacity of tobacco industry and trade in the city grew a lot, and this growth continued until the early 1980s. So that, by the 1960s, Samsun which was a small town just produced hemp and timber and fished 100 years ago, turned into a modern city where more than tens of thousands of tobacco worker women took to the streets in their white coats when the bell of tobacco factory rang. One of the most visible results of this change, which would radically affect social life, has been the improvement in transportation, health and education opportunities, together with the change in the physical structure and spatial organization of the city. With its modern port, railways, road connections, airport, college and hospitals, Samsun has constituted an example of a city that can be defined as ideal within the urbanization approach of the Republican period. This article aims to show the effect of the tobacco policy of the Republican period on local urbanization by conveying the increase in opportunities such as transportation, health and education in the city in its historical development. Of course, it is not possible to reveal all aspects of the interaction of economic policies-industrialization-urbanization in this short article. Based on my doctoral thesis, in which the subject is examined in detail in its historical integrity and from as many different perspectives as possible, this article has to be limited to only a certain area of the change in the city.

Keywords:

Samsun, Urbanizatiın, Social Change, Social History, Tobacco, Turkish State Monopoly,

PDF

___

Arı, K. (1991). Samsun-Çarşamba Demiryolunun Temel Atma Töreni ve Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun Gezisi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 7(21), 609-622.
Baytop, A. (2007). Kuzey Anadolu’da Amerikalı bir bitki toplayıcısı: Carl Tobey (1918- 1991). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 8(2), 77-82.
DPT (1963a). Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967) 1964 Yılı Programı: Genel ve Katma Bütçe, Döner Sermaye ve İktisadî Devlet Teşekkülleri Yatırımları. Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı.
DPT (1963b). Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967) 1964 Yılı Programı: Genel ve Katma Bütçe, Döner Sermaye ve İktisadî Devlet Teşekkülleri Yatırımları. Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı.
Erdoğru, M. A. (2020). Jennings, Ronald Carlton. İslâm Ansiklopedisi (Göz. geç. 2. bs. EK-Cilt 1, s. 691-692). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
İnhisar İdaresi (1939). Köy Çocukları İçin Tütüncülük Bilgisi. İstanbul: İnhisarlar Tütün İnstitüsü Neşriyatı B Serisi No: 10.
İpek, N. (2006). Samsun sahil demiryolu. C. Yılmaz (Ed.). Geçmişten Geleceğe Samsun (Cilt 1) içinde (s. 333-348). Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Kongar, E. (1985). İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı (5. bs., Cilt 2). Ankara: Remzi Kitabevi.
Lefebvre, H. (2019). Mekânın Üretimi (6. bs.). İstanbul: Sel Yayıncılık.
Önder, M. (1975). Atatürk’ün Yurt Gezileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi: Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Samsun TSO (1963). 1963 Yıllığı: Ankara: (Yayınevi yok).
Sarısakal, B. (2007). Samsun Eğlence Tarihi. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Eğitim Hizmetleri Yayını, 3.
TCMB (1981). TCMB Yıllık Rapor 1980. Ankara: (Yayınevi yok).
TEKGIDA-İş (1995). TEKGIDA-İş Sendikası Samsun Bölge Şubesi 9. Olağan Genel Kurul Faaliyet, Denetim ve Hesap Raporu, 1992-1995.
TEKGIDA-İş (1996). TEKGIDA-İş Dergisi, 69, (s.y.)
TÜİK (2012). Seçilmiş Göstergelerle Samsun 2011. Ankara: TÜİK Yayın No: 3801.
Yerasimos, S. (1980). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye (3. bs.). (B. Kuzucu, Çev.). İstanbul: Gözlem Yayınları.
Yılmaz, M. (Derleyen). (2009a). 1960’lı Yıllarda Samsun Futbolu. Samsunspor: Kırmızı Beyaz Siyah. İstanbul: İletişim Yayınları.
Yılmaz, M. (Derleyen). (2009b). Samsunspor’un İlk Onsekiz Yılı. Samsunspor: Kırmızı Beyaz Siyah, M. Yılmaz (Derleyen). İstanbul: İletişim Yayınları.