Osmanlı İmparatorluğu'nun ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Arkeolojiye Bakış Açıları

Arkeolojinin bir bilim dalı olarak oluşumu öncesinde geçmişe duyulan ilgi ve merakın kökleri eskiçağa dayanmaktadır. Avrupa’da Rönesans ile başlayan Yunan ve Roma dünyasına duyulan hayranlık, zamanla eskiçağ uygarlıklarına ait eserlere “sahip olma” tutkusuna dönüşür. Rönesans sonrasında kadim uygarlıkların anayurtlarından koparılan her türlü kültür varlığının yağmalanarak, Batı’daki büyük müzelere taşınması kutsal bir görev olarak algılanmaya başlanır. Öyle ki başta diplomatlar olmak üzere yabancılar bu yağmacılığı kutsal bir uygarlık misyonu olarak görürler. Batılılaşma sürecindeki Osmanlı İmparatorluğu’nda da bu akım etkilerini gösterecektir. İstanbul’da kurulan Müze-i Hümayun için eski eserlerin toplanmasına çalışılacak; hatta ülkedeki ilk kazılar da bilimsel amaçlardan ziyade, müzeye eser kazandırmak amacını taşıyacaktır. Bir yandan da Osmanlı egemenliği altındaki topraklara ait kültür varlıklarının ülkede kalması ve bunlara zarar verilmesine engel olunması yönünde bir bilincin de oluştuğu izlenmektedir. İşgal altındaki Anadolu’da yabancılar tarafından yürütülen eski eser yağmacılığının sürdüğünü gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşu ile birlikte geçmişe bakışta köklü değişimler kaydedilir. Artık amaç, daha önce olduğu gibi müzelerin koleksiyonlarına eser sağlamaktan çok daha öte bir aşamaya ulaşmıştır. Kuruluş yıllarında milliyetçiliğin temelini oluşturma çabasındaki cumhuriyet, antropoloji ve arkeoloji çalışmalarına öncelik verir. Böylece, amaç salt bilimsel sonuçlar değil, bir ulusun inşasında temel taşları yerleştirmektir. Cumhuriyetin başlangıçtaki bu yaklaşımıyla gelişen arkeolojik çalışmalar, giderek ivme kazanarak, daha bilimsel bir nitelik taşıyacak ve günümüzde ülkemizin dünya çapında gururla temsil edildiği alanlardan biri haline gelecektir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye Cumhuriyeti, Arkeoloji, Eski Eserler

Aspects of Archaeology in the Ottoman Empire and the Turkish Republic

Before the formation of archaeology as a branch of science, the interest in the past dates back to the ancient age. The admiration for the Greek and Roman world, which started with the Renaissance in Europe, gradually turns into a passion for “owning” the works of ancient civilizations. After the Renaissance, it is perceived as a sacred duty to loot and transport all kinds of cultural assets from the homelands of ancient civilizations to large museums in the West. So much so that foreigners, especially diplomats, see this plunder as a sacred civilization mission. The same movement inspired the quest for antiquities during the Ottoman Empire’s westernization process. Early excavations carried out by the Turkish teams also collected antiquities from all over the vast territory of the empire. Their primary goal was to gather items for the Royal Museum (Müze-i Hümayun) in Istanbul rather than undertake archaeological research. On the other hand, it is observed that there was a consciousness to keep the cultural assets belonging to the lands under Ottoman rule within the boundaries of the country and to prevent them from being damaged. There is evidence that the looting of antiquities by foreigners continued in occupied Anatolia. With the establishment of the Republic of Turkey, radical changes were recorded in retrospect. Now, the aim has reached a stage far beyond providing works to the collections of museums as before. The republic, which strove to form the basis of nationalism in its foundation years, gave priority to anthropology and archeology studies. Again the aim was not only purely scientific documentation but rather to build a nation with strong foundations of an ancesteral past. Archaeological studies, which developed with this approach of the republic at the beginning, gained momentum and had a more scientific quality and became one of the areas where our country is proudly represented worldwide.

Keywords:

Ottoman Empire, Turkish Republic, Archaeology, Antiquities,

PDF

___

Akın, N. (1993), “Osman Hamdi Bey, Asar-ı Atika Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, 17-18.Aralık.1992, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 233-239.
Akurgal, E. (1999). Bir Arkeoloğun Anıları – Türkiye Cumhuriyeti Kültür Tarihinden Birkaç Yaprak, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Aydın, S. (2010). “Arkeoloji ve Milliyetçilik: Toprak Altından Kimlik Devşirmek”, Arkeo Atlas – Yaşayan Geçmişin Dergisi, sayı 7,126-141.
Bahrani, Z. – Çelik, Z. – Eldem, E. (2011). “Giriş: Arkeoloji ve İmparatorluk”, Geçmişe Hücum – Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojinin Öyküsü, 1753-1914, Editörler: Z. Bahrani, Z. Çelik, E. Eldem, İstanbul: SALT Garanti Kültür, 13-43.
Bahrani, Z. (2011). “Mezopotamya’nın Keşfinin Anlatılmamış Hikâyesi”, Geçmişe Hücum – Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojinin Öyküsü, 1753-1914, Editörler: Z. Bahrani, Z. Çelik, E. Eldem, İstanbul: SALT Garanti Kültür, 125-155.
Başgelen, N. (2011). Atatürk’ün Yurtdışına Öğrenci Gönderme Projesi ve Eskiçağ Bilimleri Alanında İlk Yetişenler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Bayram, S. (2014). İlk Türk Hafiri Hamit Zübeyr Koşay’ın Belgelerle Biyografisi, Ankara.
Bodnar-Foss (2003). Cyriac of Ancona – Later Travels, ed. E. W. Bodnar – C. Foss, London: Harvard University Press.
Burckhardt, J. (1974). İtalya’da Rönesans Kültürü I, Alman Klasikleri: 88, çeviri: B. S. Baykal, Şereflikoçhisar: Devlet Kitapları.
Burian, O. (1951). “Türkiye Hakkında Dört İngiliz Seyahatnamesi”, Belleten LVIII, Cilt XV, 223-245.
Busbecq, O. G. (2005). Türk Mektupları, Çeviren: D. Türkömer, İstanbul: Doğan Kitap.
Challis. D. (2008). From the Harpy Tomb to the Wonders of Ephesus – British Archaeologists in the Ottoman Empire 1840-1880, London: Duckworth Publishers.
Chishull, E. D. (1993). Türkiye Gezisi ve İngiltere’ye Dönüş, Çeviri: B. Orhon, İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Çal, H. (1997). “Osmanlı Devletinde Asar-ı Atika Nizamnameleri”, Vakıflar Dergisi, XXVI, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 391-400.
Çınaroğlu, A. – Çelik, D. (2010). Atatürk ve Alacahöyük, Ankara: Ekici Form Ofset Matbaacılık.
Ebersolt, J. (1996). Bizans İstanbulu ve Doğu Seyyahları, Çeviri: İ. Arda, İstanbul: Pera Turizm Ticaret Yayın no:4.
Ergin, M. (2010). “Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesinde Yunan, Roma ve Bizans Dönemlerinin Algılanması ve Arkeoloji”, Cumhuriyet Döneminde Geçmişe Bakış Açıları: Klasik ve Bizans Dönemleri, Derleyen: S. Redford – N. Ergin, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 23-47.
Erverdi, E. – Kara, M. İ. (2017).Remzi Oğuz Arık - Türk Sanatı ve Arkeolojisi Yazıları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Eyice, S. (2000). “Sunuş: Bertrandon de la Broquiere ve Seyahatnamesi”, Bertrandon de la Broquiere’in Denizaşırı Seyahati, İstanbul: Eren Yayıncılık.
Filipkovska, T. (2015). “Vitruvian Echo through the Renaissance”, Folia Archaeologica Balkanica III, 623-641. Gerçek, F. (1999).Türk Müzeciliği, Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gür, B. (2021). Smyrna’dan Batı Dünyasına - Dünya Müzelerinin Oluşumunda İzmir’in Arkeolojik Mirası, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Karaduman, H. (2007). Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı, Ankara: ICOM Türkiye Milli Komitesi.
Mackenzie, M. (1999). Türk Atinası – Unutulan Yüzyıllar (1456-1832), İstanbul: Aksoy Yayıncılık.
Özbayoğlu, E. (1997). Petrus Gyllius – İstanbul’un Tarihi Eserleri (Latinceden Çeviren: Erendiz Özbayoğlu), İstanbul: Eren Yayıncılık.
Özgünel, C. (1986). “Cumhuriyet Dönemi Türk Arkeolojisi”, Belleten 50 (198), 895-914.
Özveren, E. (2000). Akdeniz’de bir Doğu, Ankara: Dost Kitabevi.
Özyıldırım, M. – Canevello, S. Cilicia’da Yahudiler, Ankara: Bilgin Kütür Sanat Yayınları.
Poole, S. L. (1999). Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Radt, W. (1999). Pergamon: Batı Anadolu’da Antik bir Metropol Tarihçe – Kazılar – Restorasyon”, Kayıp Zamanların Peşinde – Alman Arkeoloji Enstitüsü Anadolu Kazıları, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 129-139.
Sarı, M. (2013). “Yeni Türk Devletinin İlk Maarif Vekâleti (Kuruluşu ve Çalışmaları 1920-1923)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sayı 54 (Bahar), 169-194.
Shaw, W. M. K. (2004). Osmanlı Müzeciliği – Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, İstanbul: İletişim Yayınları.
Su, K. (1965). Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, İstanbul: ICOM Türkiye Milli Komitesi Yayınları.
Toprak, Z. (2012). Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji, İstanbul: Doğan Kitap.
Toprak, Z. (2021).Cumhuriyet ve Antropoloji, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Yegül, F. K. (2010). “Akademik Dünyanın Ulvi Salonlarından Anadolu’nun Tozlu Tepelerine: Barış ve Savaş Döneminde Birinci Sardes Ekspedisyonu (1909-1926) ve Howard Crosby Butler”, Cumhuriyet Döneminde Geçmişe Bakış Açıları: Klasik ve Bizans Dönemleri, Derleyen: S. Redford – N. Ergin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 75-125.
Yerasimos, S. (1991). Les Voyageurs dans L’Empire Ottoman (XIVe – XVI e siécles) – Bibliographie, Itinéraires et Inventaire des Lieux Habités, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yılmaz, Y. (2020). Anadolu’nun Gözyaşları – Yurtdışına Götürülmüş Tarihi Eserlerimiz, İstanbul: Anadolu Kültürel Girişimcilik Yayını.