Buhara Halk Cumhuriyeti İlişkileri Bağlamında TBMM Hükümeti’nin Dış Politikasında Etnik Tutum ve Kamuoyu

20.yüzyılın ilk çeyreğinde Türk dünyasının iki ayrı bölgesinde yeni siyasal yapılanmalar ortaya çıktı. 23 Nisan 1920’de TBMM kurulurken, 6 Ekim 1920’de ise Buhara Halk Cumhuriyeti (BHC) ilan edildi. Bu bağlamda, TBMM’nin yaptığı ilk uluslararası antlaşmada BHC’nin tanınması öngörülürken, Burdur Milletvekili Soysallıoğlu İsmail Suphi de özel görevle bölgeye gönderildi. İsmail Suphi, Türkistan’da aralarında ihtilaf bulunan grupları bir araya getirme ve Türkistan Milli Birliği’nin kurulması için önemli faaliyetlerde bulundu. BHC de, Türkiye ile siyasal ilişki kurmaya verdi ve 1921 sonunda bir diplomatik heyet göndererek Ankara’dan sefir tayin edilmesi talebinde bulundu. Çalışmada, bu iki önemli gelişme ekseninde, TBMM’nin Buhara Halk Cumhuriyeti’ne yönelik dış politikasında etnik bilincin rolü ve yaşanan olayların kamuoyu oluşumuna etkisi, dönem basını ve kamuoyu inşa edici aktörlerin faaliyetleri ekseninde incelenmiş; aynı ulus olma bilincinin TBMM Hükümeti’nin politikasını etkileyen önemli bir etken olduğu ortaya konulmuştur. Ayrıca kamuoyu inşa edici aktörlerin ve basının tutumunun Türkistan Türklerine yönelik olumlu bir kamuoyu oluşumuna katkıda bulunduğu görülmüştür.

Ethnic Attitude and Public Opinion in the Foreign Policy of the GNAT Government in the Context of Bukhara People's Republic Relations

In the first quarter of the 20th century, new political structures emerged in two different regions of the Turkish world. While the Grand National Assembly of Turkey (GNAT) was established on April 23, 1920, the People's Republic of Bukhara (PRB) was proclaimed on October 6, 1920. In this context, while the recognition of PRB was foreseen in the first international agreement signed by the Grand National Assembly of Turkey, deputy Soysallıoğlu İsmail Suphi was sent to the region on a special mission. İsmail Suphi carried out important activities to bring together the conflicting groups in Turkestan and to establish the Turkestan National Union. PRB also gave special importance to establishing political relations with Turkey, sending a diplomatic delegation at the end of 1921 and demanding the appointment of an ambassador from Ankara. In this study, the role of ethnic consciousness in the foreign policy of the Turkish Grand National Assembly towards the People's Republic of Bukhara and the effect of the events on the formation of public opinion were examined in the axis of the activities of the period press and public opinion-forming actors; It has been revealed that the consciousness of being the same nation is an important factor affecting the policy of the GNAT Government. In addition, it has been seen that the attitude of public opinion-building actors and the press has created a positive public opinion-forming result for the Turkestan Turks.

PDF

___

Aça, M. (2012). Sovyetler Birliği’nde Galiyevcilik. Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, 17(17), 63-100.
Aguilar, E. E. vd. (1997) The foreign policy beliefs of political campaign contributors. International Studies Quarterly, 41(2), 355-365.
Allworth, E. A. (2001) A conversation with Ahmad Na’im Nusratullahbek -Bukharan Jadid. T. Kocaoğlu (Ed.), Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 –Osman Hoca anısına incelemeler içinde s. (80-108). İstanbul: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayınları.
Anderson, B. (1995). Hayali cemaatler: milliyetçiliğin kökenleri ve yayılması. (İ. Savaşır Çev.), (2. Baskı). İstanbul: Metis Yayınları.
Andican, A. A. (2003). Cedidizm’den bağımsızlığa hariçte Türkistan mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları.
Apak, R. (1988). Yetmişlik bir subayın hatıraları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Atatürk Araştırma Merkezi (2006). Atatürk’ün söylev ve demeçleri (1906-1938). (Cilt 2), (5. Baskı). Ankara: Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları.
Avcıoğlu, D. (1964). Atatürk’ün Dışişleri Bakanı anlatıyor. Yön Dergisi, 83, 5.
Avşar, A. (2007). Türkiyənin istiqlal müharibəsində Azərbaycan Türkləri. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi.
Avşar, A. (2020). Ulusların ruhu, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde kamuoyu. Ankara: Sonçağ Yayınları.
Aydemir, Ş. S. (2008). Suyu arayan adam. (20. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Balibar, E. (2000). Ulus biçimi: Tarih ve ideoloji. E. Balibar & I. Wallerstein (Ed.), Irk sınıf ulus belirsiz kimlikler. (N. Ökten, Çev.), (2. Baskı) içinde (109-133). İstanbul: Metis Yayınları.
Cebesoy, A. F. (2002). Moskova hatıraları-Milli Mücadele ve Bolşevik Rusya. (O. S. Kocahanoğlu, Haz.). İstanbul: Temel Yayınları.
Choriev, S. (2018). Orta Asya ve Osmanlı ilişkilerinde İstanbul’un önemi (özet). M. S. Yılmaz vd. (Ed.), I. Milletlerarası Türkiye-Özbekistan Münasebetleri Sempozyumu (8-10 Kasım 2018), Özet/Bildiriler Kitabı, içinde s. 407. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları.
Cook, F. L. v.d. (2002). Media and agenda setting: effect on the public, interest group leaders, policy makers, and policy. Public Opinion Quarterly, 47(1), 16-35.
Çakıröz, R. (1990). Çarlık ve Bolşevik Rusya’da 10 yıl. (R. Çakıröz, Haz.). İstanbul: Belge Yayınları.
Çavuş, R. (2015). Galip Paşa (Pasiner)’nın askerî ve siyasî hayatı (1868-1939) (Yayınlanmamış doktora tezi), Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat.
Duru, O. (2001). Amerikan gizli belgeleriyle Türkiye’nin kurtuluş yılları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Eski, M. (1999). Mütareke sonrasında Kastamonu’ya gelen önemli kişiler. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 45(15), (1039-1088).
Eski, M. (2018). Mütareke sonrasında Kastamonu’ya gelen Buharalı öğrenciler. I. Milletlerarası Türkiye-Özbekistan Münasebetleri Sempozyumu (8-10 Kasım 2018), Özet/Bildiriler Kitabı. M. S. Yılmaz vd. (Ed.) içinde (250-259), Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları.
Gönlübol, M. (1993). Uluslararası politika: ilkeler-kavramlar-kurumlar. (4. Baskı). Ankara: Attila Kitabevi.
Gürün, K. (1991). Türk-Sovyet ilişkileri (1920-1953). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Güven, C. (2005). Millî Mücadele döneminde Mustafa Kemal Paşa’nın yabancı asker, siyasî temsilci ve gazetecilerle temas ve görüşmeleri (Mondros’tan Mudanya’ya kadar), (Yayınlanmamış doktora tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Hatunoğlu, N. (2015). Yakın dönem Türkistan tarihi yazımında Buhara Ahbarı gazetesinin yeri ve önemi. Bülent Ecevı̇t Ünı̇versı̇tesı̇ – Türk Tarı̇h Kurumu I. Uluslararası Türklerde Tarı̇h Bı̇lı̇ncı̇ ve Tarı̇h Yazıcılığı Sempozyumu Bı̇ldı̇rı̇ler Kı̇tabı. N. Hatunoğlu & C. Kuş Büyüktaş (Ed.) içinde (315-328), Ankara: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları.
Hatunoğlu, N. (2017). Türkı̇stan’ın Sovyetleştı̇rı̇lmesı̇ sürecı̇nde Buhara ve Harezm Halk Cumhurı̇yetlerı̇. Doğumunun 100. Yılında Baymı̇rza Hayı̇t ve Günümüzde Türkı̇stan Tarı̇hı̇ Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bı̇ldı̇rı̇lerı̇ (9-10 Ekı̇m 2017). A. Kara vd. (Ed.) içinde (317-341), İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları.
Hatunoğlu, N. (2018). Buhara Ahbarı gazetesine göre Türkiye Milli Mücadelesinin Buhara’daki yansımaları. XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014) Bildiriler Kitabı, (V. Cilt-II. Kısım). R. Turan vd. (Ed.) içinde (547-568), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Hayit, B. (1995). Türkistan Devletlerinin millî mücadeleleri tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Jo’rayev N. ve Karimov Sh. (2011). O’zbekiston Tarixi: O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. (Cilt 2), Taşkent: Sharq Nashriyot-Matbaası.
Kültür Bakanlığı (1981). Atatürk'ün milli dış politikası (Cumhuriyet dönemine ait 100 belge): 1923- 1938. (Cilt 1), (Belge 36). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
McCombs, M. vd. (1995). Issues in the news and public agenda: the agenda-setting tradition. T. L. Glasser & C. T. Salmon (Ed.), Public Opinion and the Communication of Consent içinde (281- 322). New York: The Guilford Press.
Nur, R. (1967). Hayat ve hatıratım. (Cilt 3). İstanbul: Altındağ Yayınevi.
Özlü, H. (2012) Türk-Afgan dostluk ve işbirliği anlaşması kapsamında Atatürk dönemi Türkiye- Afganistan ilişkilerine bakış. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 3(8), 31-46.
Rahmankulova, Z. (2007). Birinci Dünya Savaşı ve Türkistan. Z. Dilek vd. (Ed.), 38. (ICANAS) Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15.09.2007, Bildiriler: Tarih ve medeniyetler tarihi, (Cilt 5) içinde (2571-2582). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
Saray, M. (1988). Atatürk ve Türk Dünyası-Türkiye ve Türkiye hâricinde yaşayan Türkler. İstanbul: Acar Yayınları.
Selçuk Şirin, F. (2020). Halep’ten Rio de Janeiro’ya I. Dönem TBMM İzmit Milletvekili Mehmet Fuat Carım (1892-1972). Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5 (TBMM’nin 100. Yılı Özel Sayısı), 107-151.
Sezer, D. (1972). Kamuoyu ve dış politika. Ankara: Sevinç Matbaası.
Sherrill, C. (1934). Gazi Mustafa Kemal Hz. nezdinde bir yıllık elçilik. (A. Ekrem, Çev.). İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi.
Sönmezoğlu, F. (2005). Uluslararası politika ve dış politika analizi. (4. Baskı). İstanbul: Filiz Kitabevi.
Şamsuttinov, A. M. (1999). Mondros’tan Lozan’a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı tarihi 1918-1923. (A. Behramoğlu, Çev.), İstanbul: Doğan Kitapçılık.
TBMM (2004). İlk meclis anketi: Birinci dönem TBMM milletvekillerinin gelecekten bekledikleri. (Cihangir Gündoğdu, Haz.), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu.
Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın tarihi. (1. Cilt), (2. Baskı). İstanbul: Enderun Kitabevi.
Togan, Z. V. (1999). Hatıralar-Türkistan ve diğer Müslüman Doğu Türklerinin milli varlık ve kültür mücadelesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Tunaya, T. Z. (1986). Türkiye’de siyasal partiler -Mütareke dönemi 1918-1922. (Cilt 2), (Genişletilmiş 2. Baskı). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
Türkiye Cumhurbaşkanlığı (2020). Cumhuriyetin 97. yılında Milli Mücadele sergisi. Ankara: Cumhurbaşkanlığı Millet Kütüphanesi Yayınları.
Yerasimos, S. (2000). Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet ilişkileri (1917-1923). (2. Basım). İstanbul: Boyut Kitapları.
Yılmaz, M. S. & Pür, E. (2018). Millî Mücadele döneminde Buhara heyetinin Kastamonu'dan geçişi (1921). M. S. Yılmaz vd. (Ed.), I. Milletlerarası Türkiye-Özbekistan Münasebetleri Sempozyumu (8-10 Kasım 2018), Özet/Bildiriler Kitabı, içinde (241-249), Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları.
YILMAZ, M. & Ata, F. (2004). Buhara Cumhuriyeti ve Basmacılık Hareketi hakkında iki rapor. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 205-225.
Zukin, C. & Snyder, R. (1984). Passive Learning: When the media environment is the message. Public Opinion Quarterly, 48(3), 629-638.
TBMM GCZ, Devre: 1, Cilt: 1 İçtima: 1, 11.10.1336, 3. Celse.
TBMM GCZ, Devre:1, Cilt: 1, İçtima: 1, 17.10.1336, 1. Celse.
TBMM GZC, Devre: 1, Cilt: 18, İçtima: 3, 6.3.1338, 1. Celse.
TBMM GCZ, Devre: 1, Cilt: 3, İçtima: 3, 30.9.1338, 2.Celse.
Açıksöz, 14 Kanunuevvel 1337, No: 359.
Açıksöz, 17 Kanunuevvel 1337, No: 361.
Açıksöz, 16 Nisan 1338, No: 464.
Anadolu’da Yeni Gün, 8 Kanunusani 1338, No: 384-771.F
Anadolu’da Yeni Gün, 5 Mart 1338, No: 432-819.
Anadolu’da Yeni Gün, 12 Mart 1338, No: 825-438.
Hakimiyet-i Milliye, 8 Kanunusani 1338, No: 399.
Hâkimiyet-i Milliye, 24 Şubat 1338, No: 440.
Hâkimiyet-i Milliye, 12 Mart 1338, NO: 453.
Vakit, 1 Kanunusani 1338, No: 1459.