XVI. YÜZYILDA SAFEVİLER’DE TARİH YAZICILIĞI VE BU DÖNEMDE YAZILMIŞ KRONİKLER
Safevi Devleti, adını merkezi Erdebil olan Safeviyye tarikatının piri Şeyh Safiyüddîn Erdebilî’den almıştır. Devletin kurucusu ise yine bu tarikata mensup olan Şah I. İsmail’dir. Şah İsmail 1501 yılında devletin merkezini Tebriz olarak belirlemiş daha sonra ise Şiiliği devletin resmi mezhebi olarak seçmiştir. Şah İsmail devleti kurduktan sonra otoritesini sağlamak için içte birliği sağlamaya çalışmış ve komşu devletlere siyasi ve askeri üstünlük kurmaya çalışmıştır. XVI. yüzyılda Şah İsmail ve ondan sonra gelen Şah Tahmasb, Şah II. İsmail, Şah Muhammed Hüdabende ve Şah I. Abbas dönemlerinde de Safeviler bölgede güçlü bir devlet olarak kalmayı başarmıştır. Çalışmamızın içeriği de bu şahların hükümranlık sürelerini de kapsayan XVI. yüzyıl Safeviler’de tarih yazıcılığı anlayışı ve bu dönemde yazılan kroniklerdir. Çalışma iki bölümden müteşekkil olup birinci bölümde İran’da İslam sonrası tarihçilik geleneğine ve Safeviler’de tarihçiliğin oluşum evrelerine değinilmiştir. Bu bağlamda İran’da İslam sonrası gelişen tarihçilik Arapçanın etkisi altında kalmış, Farsça tarihçilik ise X. yüzyılda Samanilerden sonra ortaya çıktığı söylenebilir. Safeviler döneminde tarih yazıcılığı ise XVI. yüzyılda başlamıştır. Ancak gerek devletin yeni kurulması ve gerekse Şah İsmail’in bazı politikalarından ötürü bu yüzyılın ilk çeyreğinde tarihçilik fazla gelişim gösterememiştir. Ancak bu süreçlerden sonra müstakil birçok eser verilmeye başlanmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde ise bu yüzyılda yazılmış Safevi kronikleri, kronolojik sıraya göre verilmiş olup eserler müellifleri ile beraber tanıtılmıştır.
Anahtar Kelimeler:
Safevi Devleti, İran, Tarih Yazıcılığı, XVI. Yüzyıl, Tarihçilik
ON THE WORD BAN IN THE DÄDÄ QORQUT NARRATIVES
One of the most researched texts on Turkish philology and folklore studies is the text of Dädä Qorqut. The most important reason of it is that there are many problems waiting for a solution in the text. The creation of the Dädä Qorqut narratives is important question and this problem is not yet certainly solved. Some assumptions have been put forward about this problem. From a philological point of view, the meaning of some words in the text is still uncertain. To solve the problematic words need to explain their origins and give meaning according to the context. In the article, a new meaning suggestion about ban is proposed considering the contexts of narratives and the origin of ban.
Keywords:
Dädä Qorqut narratives, etymology, ban,
___
- A- Kaynak Eserler AHMET B. MUHAMMED-I GAFFAR-I KAZVINÎ (1983), Târîh-i Nigâristân, Tashîh: Aga Murtaza Müderrise Gilani, Çape Ferheng, Tahran. AHMET TETEVI, Gıyaseddin Nekib Han Kazvin-î, Mîr Fetullah Şirazî, Hekim Humam Gilanî, İbrahim Serhendî, Hoca Nizamettin Herevi, Abdulkadir Bedaunî (2003), Târîh-i Elfî, Gulam Reza Tebatayi Mecd, İntişarat İlmi Ferhengi, 1. Baskı, Tahran. ALI B. ŞEMSEDDÎN HACI HÜSEYIN LAHICÎ (1973), Tarih-i Hânî, (1. Basım), Tashih: Menuçer Stude, Bünyade Ferhenge İran, Tahran. HASAN BEG RUMLU (1978), Ahsenü’t Têvârîh, Tashîh: Doktor Abdul Hüseyni Nevayi, İntişarate Babek, Tahran. HURŞÂH B. KUBÂD EL-HÜSEYNÎ (2000), Târîh-i Elçi-i Nizâm Şâh, Tashih: Doktor Muhammed Rıza Nesihi ve Koaçi Haneda, Encümen Asar ve Mefakhire Ferhengi, Tahran. MIRZA ŞAH (1935), Tuhfey-i Sami, Tashih: Vahida Desgerdi, Ermekan, Tahran. MUHAMMED HAMEVİ (1984), Enisü’l-Mü’minîn, Tashih: Mir Haşema Mühedis, Besert, Tahran. MÜNŞİ BUDAK KAZVİNÎ (1999), Cevâhirü’l-Ahbâr, Tashih: Muhsin Behram Nejad, Mirase Mektub, Tahran. İBN-İ BEZZÂZ (1994), Safvetü’s-Safâ, Tashih: Gulam Rıza Tabatai Mecid, Neşre Müseheh, Tebriz. SADREDDÎN SULTAN İBRAHİM EMÎNÎ (2004), Fütûhât-ı Şâhî, Tashih: Muhammed Rıza Seberi, Tahran Üniversitesi Basın ve Yayın Kurumu, Tahran. ŞEMÎ (2016), Terceme-î Tevârîh-i Şeref Hân, Haz., Adnan Oktay, Nubihar Yay., İstanbul. ŞEREFHAN-I BİTLİSÎ (1971), Şerefname, Çev., M. Emin Bozarslan, Ant Yay., İstanbul. ŞEREFHAN-I BITLISÎ (2019), Şerefname, (6. Basım), Çev., Abdullah Yeğin, Nubihar Yayınları, I, İstanbul. Araştırma ve İnceleme Eserleri AKA, İsmail (1997), “Hândmîr” Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XV, 550-552. AKKAYA, Ahmet (2014), “Şâh Tahmâsb-ı Safevî-Tezkire, Çev. Hicabi Kırlangıç”, 21. Yy’de Eğitim ve Toplum Dergisi, (3) 9, 207-208. AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat (2019), “Safevi Tarih Yazıcılığı ve Safevi Çağı Kronikleri”, Türk Tarih Araştırmaları Dergisi, 4,(1), Bahar, 143-164. ALİYEV, Saleh Muhammedoğlu (1997), “Hasan-ı Rûmlû”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XVI, 346-347. BALTA, Samet (2018), “Türkiye’de Safevi Tarihi Hakkında Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi” Turgay Gökgöz-Onur Kılıçer (Ed.), II. Uluslararası Avrasya Çalışmaları Sempozyumu-Avrasya da Türkiyat ve Şarkiyat Çalışmaları, 4-6 Temmuz İstanbul; Bildiriler (323-374) Demavend yayınları, İstanbul. CEBECIOĞLU, Ethem (1999), “İbn Bezzâz”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XIX, 378-379. ÇETIN, Altan-DILEK, Kaan (2017), Safevi Tarihi, İraniyat Yayınları, Ankara. DEMIR, Mustafa (2007), “İslam Ortaçağında İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, 255-273. DAĞLAR, Mehmet (2019), “Sam Mirza’nın Tuhfe-i Sami Adlı Tezkiresinde Geçen Şair Seyyidler ve Şii Âlimler”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, Nisan, 77-90. E. HOYİ, Muhammed Tahi (2006), “Farsça’nın Hindistan’da Yaygınlaşması Tarih-i Elfi Kitabının Tanıtımı Müellif; Ahmet Tetevi ve Asıf Kazvini”, XV. Türk Tarih Kongresi 11-15 Eylül 2006, (IV/2 782-783), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 782-786. GÜNDÜZ, Tufan (2015), Kızılbaşlar Osmanlılar Safeviler, (1. Basım), Yeditepe Yayınevi, İstanbul. GÜNDÜZ, Tufan (2008), “Safeviler”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XXXV, 451-455. GÜNDÜZ, Tufan (2010a), “Şah İsmail” Diyânet İslâm Ansiklopedisi,Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XXXVIII, 253-255. GÜNDÜZ, Tufan (2010b) “Tahmasb” Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XXXIX, 413-415. KARADENIZ, Yılmaz (2014), “Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi; Kızılbaşların Ortaya Çıkışı” Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 3, Amasya, 55-67. KESREVİ, Ahmed (2019), Zeban Pak -Azeri Zeban Bastan, Haz: Azizullah Alizade, İntişarate Firdevsi, Tahran JAVANSHIR, Babak (2007), İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevi Dönemi-I. Şah Tahmasb Hâkimiyetinin Sonuna Kadar/1576), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. KONUKÇU, Enver (1994), “Ekber Şah”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, X, 542-544. KURTULUŞ, Rıza (2002), “Mîr Yahya Kazvînî”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara, XXV, 158. MUSALI, Namık (2015), “Safevî Kaynaklarına Göre I. Şah Tahmasp ve Kanunî Sultan Süleyman Dönemi’nde Ahlat Ve Çevresinde Safevî-Osmanlı Savaşları”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, (2) 5, 16-31. ÖZGÜDENLI, Osman Gazi (2010), “Şerefhan”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XXXVIII, 548-550. SAJJADİ, Sadıq (1996), “Gaffârî”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XIII, 280-281. SEVAKIB, Cihanbekhş (1380), Târîh-i Nîgârî Asre Safevî ve Şınakht Menâbığ ve Meâhiz, İntişarate Nuyid Şiraz Yay., Şiraz. SIDDIQUI, Iqtıdar Husain (2007), “Nizamşahî”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul, XXXIII, 191-192. SÜMER, Faruk (1976), Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Ankara. ŞAH, Serap (2007), Safvetü’s Safa’da Safiyyüdîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri C.1, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
- ISSN: 2587-2001
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2017
- Yayıncı: İshak KÜÇÜKYILDIZ