İNGİLİZLERE VERİLEN PETROL İMTİYAZLARININ İRAN’A TESİRİ

İran, sahip olduğu yeraltı kaynakları sebebiyle 20. yüzyıldan itibaren birçok devletin odak noktası olmuş, bu durum Batı sömürge siyasetinin İran üzerindeki tesirini arttırmıştır. 19. yüzyılın son çeyreğinde İran’da petrol varlığına dair yapılan araştırmalar olumlu sonuç verince, bu kaynağın getirisinden mahrum kalmak istemeyen Batılı girişimciler imtiyaz elde etme telaşına düşmüşlerdir. İlerleyen süreçte dünya enerji ihtiyacının kömürden petrole dönüşümü başlamış ve bu durum hammaddeden yoksun Batılı sanayi ülkelerini petrol arayışına itmiştir. Bu hususta müteşebbis William Knox D’Arcy’nin kendi imkânlarıyla elde ettiği imtiyazlar daha sonradan İngiltere Devleti’nin dikkatini çekmiştir. Böylece İngiltere, İran petrolleri özelinde bölgede yeni bir siyasetle ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın amacı İran petrol imtiyazlarının verilme koşullarını tespit etmek, bu imtiyazların Batılılar tarafından ele geçirilme sürecini ve tüm bu aşamaların İran üzerine tesirini ortaya koymaktır. Bu çerçevede çalışma 19. yüzyılın sonlarından, İngiltere Devleti’nin APOC’un %51 hissesine ortak olduğu 1914 yılına kadar geçen süreyle ve İran coğrafyasıyla sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İran, Petrol, İmtiyaz, D’Arcy, İngiltere

THE INFLUENCE OF OIL PRIVILEGES GIVEN TO THE BRITISH ON IRAN

Due to its underground resources, Iran has been the focal point of many states since the 20th century, and this has increased the influence of Western colonial policy on Iran. In the last quarter of the 19th century, when the researches on the existence of oil in Iran yielded positive results, Western entrepreneurs, who did not want to be deprived of the income of this resource, rushed to obtain concessions. In the following process, the transformation of the world's energy need from coal to oil started and this situation pushed the Western industrial countries, which lacked raw materials, to search for oil. In this regard, the concessions that the entrepreneur William Knox D'Arcy obtained with his own means later attracted the attention of the British State. Thus, the UK has emerged with a new policy in the region with regard to Iranian oil. The aim of this study is to determine the conditions for granting Iranian oil concessions, to reveal the process of obtaining these concessions by the Westerners and the impact of all these stages on Iran. In this context, the study was also limited to the geography of Iran, from the end of the 19th century to 1914, when the British State became a shareholder of 51% of APOC.

Keywords:

Iran, Oil, Privilege, D’Arcy, England,

PDF

___

Bahadori, K. (1956). An analysis of the historical factors leading to the nationalization of the Iranian oil, A Thesis Presetend to Faculty of the Graduate School Univerity of Southern California, In Partial Fulfillment of the Requirements fort he Degree Master of Arts (International Relations), California.
Başkanlık Cumhuriyet Arşivi: BCA, 220-485-15, 30-10-00 (Muamelat Genel Müdürlüğü).
Başkanlık Osmanlı Arşivi: BOA. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Evrak Odası Kalemi (DH. EUM. VRK.): 13/28.
Başkanlık Osmanlı Arşivi: BOA. Hariciye Nezareti-Siyasî (HR. SYS.): 2109/7.
Başkanlık Osmanlı Arşivi: BOA. Hariciye Nezareti-Tahrirat (HR. TH.): 255/73.
Cadman, J. (1927). The development of the petroleum industry in Persia. Journal of the Royal Society of Arts. 75(3878), 430-435.
Cronin, S. (2004). The politics of debt: The Anglo-Persian Oil Company and the Bakhtiyari khans. Middle Eastern Studies, 40(4), 1-31.
Cronin, S. (2010). Soldiers, shahs and subalterns in Iran (opposition, protest and revolt, 1921–1941). New York: Palgrave Macmillan.
Cullen, M. D. (1981). The evolution of petroleum concessions in Iran and Alberta, A Thesis Submitted to The Faculty of Graduate Studies and Research in Partial Fulfilment of The Requirements for The Degree of Master of Laws, The Universiıty of Alberta, Alberta.
Esnâd-i Neft. (1330 h.ş.). İdâre-yi Küllî İntişârât ve Teblîgât.
Ferahmend, A. (1385 h.ş.). Nâ-goftehâ-yi imtiyâz-i D’Arcy. Faslnâme-yi Târîh-i Revâbıt-i Hâricî, 29, 161-195.
Ferrier, R. W. (1982). The history of the British petroleum company-I (The Developing Years 1901 1932). Cambridge: Cambridge University Press.
Garthwaite, G. (1972). The Bakhtiyari khans, the government of Iran and the British 1846-1915. International Journal of Middle East Studies, 3(1), 24-44.
Hardinge, A. (1928). A Diplomatist in The East. London: Jonathan Cape Limited. Hodâdâdiyân, F. & Kâkelekî, İ. (1396 h.ş.). Neft ve Zendegî. Tahran: İntişârât-i Sâmân-i Dâniş.
India Office: IOR/L/PS/10/144/2.
India Office: IOR/R/15/6/445.
İlm, M. (1393 h.ş.). Neft-Kudret ve Usûl (Millî Şoden-i Neft-i Îrân ve Peyâmedhâ-yi Ân). Gulâmhüseyin Sâlihyâr (Çev.). Tahran: İntişârât-i İtilâ’ât.
Kazemi, F. (2012). Anglo-Persian Oil Company. Encyclopaedia Iranica, 2(1). 61-65.
Marlowe, J. (1962). The Persian Gulf in The Twentieth Century. New York: Frederick A. Praeger Publisher.
McBeth, B. S. (1985). British Oil Policy 1919-1939. London: Frank Cass.
Morgan, M. J. (1892). Gites de naphte de Kend-É-Chirin. Annales Des Mines, 1, 227-238.
Morton, Q. (2017). Empires and Anarchies: A History of Oil in the Middle East. London: Reaktion Books.
Mosley, L. (1371 h.ş.). Bâzî-yi Kudret (Ceng-i Neft der Hâvermiyâne). Mahmud Toloî (Çev.). Tahran: Neşr-i İlm.
Nirumand, B. (1968). Hür Dünyanın Diktatörlüğü. Arif Gelen (Çev.). Ankara: Anadolu Yayınları.
Redwood, B. (1922). Petroleum: A Treatise on the Geographical Distribution and Geological Occurrence of Petroleum And Natural Gas. London: C. Griffin & Company Limited.
Sâdıkyân, N. A. (1389 h.ş.). Teâmül-i târîhî ve hukûkî ber karârdâdhâ-yi neft-i Îrân der asr-i Kâcâr. Faslnâme-yi Gencîne-yi Esnâd, 20(2), 6-21.
Sarıkçıoğlu, M. (2013). İran’da Nasereddin Şah ve Muzaffereddin Şah döneminde (1848-1907) İngiltere, Rusya ve Fransa’ya verilen imtiyazlar. History Studies, 5(2), A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK, 397-410.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Kitâbşenâsî-yi Millî: 1766602.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Sened: 2254475, Menba’: 5/32476.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Kitâbşenasî-yi Millî: 293005899, Menba’: 293/5899.
Sâzmân-i Esnâd ve Kitâbhâne-yi Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân (SÂKMÂ). سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. Şomâre-yi Sened: 1352982, Menba’: 240/7300.
Stephanie, C. (2014). The politics of debt: The Anglo-Persian Oil Company and the Bakhtiyari khans. Middle Eastern Studies, 40(4), 1-31.
Şemîm, A. (1387 h.ş.). Îrân der Devre-yi Saltanat-i Kâcâr. Tahran: Behzâd Neşriyyât.
Şeyh N. & Emir, M. (1388 h.ş.). Mesâil-i İktisâdî ve Siyâsî-yi Neft der Îrân. Tahran: Dânişgâh-i Peyâm-i Nûr Neşriyât. The Anglo-Persian Oil Company Ltd. (1924). Wembley-London: Britannic House.
Tîmûrî, İ. (1338 h.ş.). Sevâbık-i imtiyâz-i neft-i Îrân. Neşriye-yi Vezâret-i Umûr-i Hârice, 2(9), 97-102.
Üzel, M. (2006). British Sea and oil policy in the Persian Gulf 1909–1914, The Graduate School Social Sciences of Middle East Technical Univetrsity, A Thesis for The Degree Master of Arts.
Yergin, D. (2017). Petrol-Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü. Kamuran Tuncay (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
Zischka, A. (1935). Gizli Harpler. H. Varoğlu (Çev.). İstanbul: Vakit Gazete-Matbaa-Kütüphane.